İslam Düşüncesi ve Şiir

Dr. Zeynep Gemuhluoğlu

Atölyenin Amacı

Şiir, İslâm düşüncesinin en önemli metin külliyâtlarındandır. Hatta İslam düşüncesini diğerlerinden ayıran en önemli farklardan birinin henüz h. II. asırda başlayan Kur’an ve şiir metinleri arasındaki diyalojik ilişki olduğu söylenebilir. Batıda şiir, daha çok Rönesans’la birlikte ve onu takibeden ulus-devlet, ulusal dillerin oluşumu ve Reform süreciyle bağlantılı olarak Ortaçağ Hristiyan teolojisine de karşıt bir şekilde gelişirken İslam düşünce tarihinde bambaşka bir hikâyenin yaşandığını görürüz. Batı düşüncesinde bu gelişmelere paralel olarak, edebiyat ve edebiyat eleştirisi, dil araştırmaları ve felsefeye eklemlenerek, diğer edebi edimlerin yanı sıra şiirin de tartışılabildiği bir referans metinler alanı oluşturur. Osmanlı açısından bakıldığında ise Tanzimat döneminde divan şiirin reddi ile başlayan ve günümüz Türkiyesinde devam eden süreç, İslam tarihindeki şiir olgusuna ilgimizi önemsizleştirerek “oryantalistik” bakış açısına mahkum etmiştir. Bu kırılma, şiir metinlerini birlikte okuyabileceğimiz metinler arası referansları ve kavramsal çerçeveyi de önemli ölçüde zedelemiştir. Öte yandan günümüzde artık “İslam Düşüncesi”, “İslam Felsefesi” gibi terimler etrafında gerçekleşen ve belli kabullere dayanan tartışmaların entelektüel bir tarihi çıkarılabilirken, poetika için aynı şeyi söyleyemiyoruz. Mesele, sorgulanmayan ön kabullerle “Arap Poetikası”, “Arap Şiiri”, “Fars Poetikası”, “İran Şiiri” ve “Aristo Poetikası ve şerhleri” olarak ele alınma alışkanlıklarıyla devam etmektedir.

Bu çalışma, mezkur ön kabullerin neden sorgulanmaz olduklarını, genel olarak şiir ve poetikaya dair diğer ön kabullerle açıklanabilirliğini de îmâ ederek tartışmaya açmayı hedeflemektedir. İki sene sürmesi planlanan atölye çalışmasında, İslam düşüncesinde ilk ortaya çıkan entelektüel alan olan edebiyat eleştirisinin şiir metinleriyle ve İslam düşüncesinin diğer metinsel referanslarıyla olan ilişkisinin farklı mecralarla günümüze kadar gelen yolunu bulmaya çalışacağız. Bu noktada öncelikli hedefimiz, içinde konuşabileceğimiz kavramsal  zemini hazırlamaya çalışmak olacak.

Atölye çalışması yedi ana başlıktan oluşuyor :

I.  Kur’an ve Şiir 

İslâm düşüncesi tarihindeki ilk şiir, dil ve edebiyat araştırmaları ile Kur’ân yorumlama usulleri arasındaki ilişkinin yine bu düşünce içinde gelişen dil ve mantık problemleriyle olan ilgisi incelenecektir. Bu dönemdeki çalışmamız, eski Arap şiirinin yanı sıra, kelâm ve belagat alanından seçilen metinler ve bu metinler üzerine yapılmış çalışmalar üzerinden gerçekleştirilecek.

II. Felsefe ve Şiir

Müslüman Filozofların şiir ve poetikaya dair teori ve açıklamalarının kendi dönemlerindeki canlı şiirle olan ilişkisi ve problemleri incelenecektir. Bu alandaki çalışmamız, Platon, Aristo, Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd metinlerinin yanı sıra aynı dönemlerde ortaya çıkan şiir metinlerinden seçkiler üzerinden gerçekleştirilecek.

III. İrfânî Yorum ve Şiir

Tasavvuf ve şiir ilişkisi, irfânî yorum ve tasavvuf-dil ilişkisi çerçevesinde incelenecektir. Bu dönemdeki çalışmalarımız, sufî şairlerin metinlerinin yanı sıra, sufîlerin dil ve şiir üzerine söyledikleri ve yazdıkları metinlerle birlikte oluşturulacak. Bu bağlamda Hallâc, Nifferî gibi şiir söyleyen sufîlerin yanı sıra Hucvurî, Gazzâli ve İbn Arabî metinleri üzerinden bir çalışma gerçekleştirilecek.

IV. Tasavvufî Fars Şiiri

Tasavvufî Fars şiiri ve tasavvuf arasındaki ilişkiler, İslam düşüncesindeki sürekliliği açısından incelenecektir. Bu süreklilik Hâfız, Attâr gibi şairlerin yanı sıra Ahmed Gazzâlî, Sühreverdî ve İbn Arabî metinlerinden takip edilecektir.

V. Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi ve Şiir

Osmanlı dönemindeki şiir gelenekleri, Tasavvuf düşüncesinin kaynakları ve İslam düşüncesindeki süreklilik açısından incelenecektir. Bu bölümde, Mevlâna, Yunus Emre, Niyazî Mısrî, Fuzûli ve Şeyh Galib’in metinlerinin yanı sıra şiir şerhlerini, şuarâ tezkirelerini ve bu metinlerle olan ilişkilerini kurmaya çalışacağız.

VI.  Tanzimat ve Yeni Edebiyat

Tanzimat döneminde ortaya çıkan Divan edebiyatı eleştirisi, yeni şiir akımları ve roman, Rönesans ve Aydınlanma dönemi batı düşüncesindeki gelişmeler çerçevesinde incelenecektir. Bu bölümde, Rönesans ve sonrası metinlerinden seçmelerle birlikte, Şinâsî ve Namık Kemal gibi yeni edebiyatın öncülüğünü yapan kişilerin Divan şiiri eleştirileri değerlendirilecektir.

VII.  Cumhuriyet Dönemi ve Şiir

Cumhuriyet Dönemindeki şiir akımları ve arayışları, İslam düşüncesinin sürekliliği ve kırılma noktaları açısından incelenecektir. Bu bölüm, Osmanlı’nın son döneminde Yahya Kemal ve M. Akif Ersoy’la başlayan ve farklılaşan çizgilerin Cumhuriyet dönemindeki yeni yollarını araştıracak. Bu bağlamda, Necip Fazıl, Nuri Pakdil, Asaf Halet Çelebi, Sezai Karakoç, Cahit Zarifoğlu, Hilmi Yavuz, İsmet Özel şiirleri, kendi dönemlerindeki diğer şiir arayışlarıyla karşılaştırılarak incelenecektir.

Çalışma Yöntemi

Atölye çalışması, her başlık için belirlenen metinlerin katılımcılar tarafından okunması ve tartışılası ile gerçekleştirilecek. Belirtilen ana başlıklar için gerektiğinde misafir uzmanlar çağrılacak. Her başlığın sonunda katılımcılarla ortak bir metin oluşturulacaktır. Oluşturulan metinler, daha sonraki başlıkların konuşulmasında gerekli kavramsal sürekliliği oluşturmayı hedefleyecektir.

Atölye  onbeş günde bir, çarşamba akşamları yapılacaktır. Atölyenin başlama tarihi 23 Kasım 2011 Çarşamba, son başvuru tarihi ise 21 Kasım 2011 Pazartesi'dir.

Başvurularınızı aşağıdaki linkten yapabilirsiniz:

http://www.divandergisi.com/okuma2.aspx?formname=islamdusuncesivesiir

(Başvurular bitmiştir.)

Zeynep Gemuhluoğlu

Yrd. Doç. Dr., M.Ü. İlahiyat Fakültesi Din Felsefesi Anabilim Dalı. Zeynep Gemuhluoğlu "İbn Sina'da Aşk Kavramı" başlıklı tezi ile master, "Gazzâlî ve İbn Rüşd'de Te'vil" başlıklı tezi ile doktora derecesi aldı. Doktora tezi Teoloji Olarak Yorum ismiyle yayımlandı. "İslam Düşüncesinde şiir-felsefe ilişkileri, Şiir dili, Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd'de metaforların yapısı ve kognitif içerikleri, Kelâm ve dil âlimlerinin mecaz anlayışları, İrfânî yorum ve şiir ilişkisi" konularında yayımlanan makaleleri olan Gemuhluoğlu, halen "İslam Düşüncesinde din dili problemi, İslam Düşüncesindeki estetik teoriler" konularında çalışmalarını sürdürmektedir.