"İslam Felsefesi Konuşmaları" serisinin on birinci oturumunda Zeynep Şeker ile "Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazlar Meselesi" konuşacağız.

Mütekaddimîn dönemde kelâmcılar, yaratıcının varlığını ispatın yanı sıra doğru bir tanrı tasavvurunun ortaya konulabilmesi için sağlam ve tutarlı bir evren modelinin oluşturulmasını zorunlu görmüşlerdir. Bu zorunluluktan hareketle eserlerinde akaide dair meselelerden önce fizîkî âleme dair problemleri ele almış ve neticede kendilerine özgü birtakım kozmolojik yaklaşımlar geliştirmişlerdir. Bu yaklaşımlarda âlemi oluşturan temel bileşenler olarak cevher, araz ve cisim unsurları farklı kombinasyonlarla kabul görmüştür. Kelâmcıların âlem tasavvurlarına yönelik yaklaşımlarının tam olarak anlaşılması ancak bu unsurların ayrıntılı izahı ile mümkündür. Bu bağlamda her bir türünün kendine has özellikleri ve bu özelliklerinin metafizik alana da önemli yansımaları bulunması hasebiyle arazların genel özelliklerinin tespiti ve onlara atfedilen temel hükümler hakkındaki tartışmaların ortaya konulması kelâm kozmoloji yaklaşımlarının anlaşılması için zorunludur. 

Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazlar Meselesi isimli çalışmanın ilk bölümünde araz kelimesinin etimolojik ve terminolojik bir tahlili yapılmıştır. Ardından kelâm araz düşüncesine kaynaklık ettiği iddia edilen farklı disiplinlerin nitelik yaklaşımları ve bu yaklaşımların kelâmdaki araz düşüncesiyle benzerlikleri ile farklılıkları ele alınmıştır. Arazın kavramsal çerçevesinin tam olarak belirlenebilmesi için kelâmcıların araz yerine kullandıkları sıfat, mana, illet gibi farklı sözcüklerin araz yerine kullanımının ardındaki sebeplerinin ve akabinde hal, mâhiyet, cevher ve cisim kavramlarının araz ile bağlantılı noktaları ile ortak problemlerinin tespitine çalışılmıştır.

İkinci bölümde arazların temel özelliklerini yansıtmaları hasebiyle öncelikle araz tasniflerine yer verilmiştir. Klasik eserlerde arazlara atfedilen pek çok özellik bulunmakla birlikte kelâmcılar tarafından arazların tanım ve tasniflerinde de esas alınan, tartışmaların merkezinde bulunan ve küllî kaide mesabesinde kabul gören temel özellikler ele alınmıştır. Üçüncü ve son bölümde ise arazların farklı âlem tasavvurlarındaki yeri, âlemin hudûsu ve muhdisinin varlığına delâletleri konusundaki tartışmalar ile birlikte bu hususlardaki araz eksenli argümanlar incelenmiştir.