English GİRİŞ YAP

Nizam-ı Cedid’den Vaka-yı Hayriye’ye Osmanlı Askeri Dönüşümü

Fatih Yeşil

28 Mart 2009
De­ğer­len­dir­me: Kahraman Şakul
 
Yük­sek li­sans te­zin­de ele al­dı­ğı Ebu­be­kir Ra­tıb Efen­di’nin la­yi­ha­sın­dan ha­re­ket­le mo­dern dev­let or­ga­ni­zas­yo­nu­nun as­ke­ri ye­ni­leş­me­den ne­şet et­ti­ği­ne dü­şü­nen Fa­tih Ye­şil, su­nu­mu­na Os­man­lı as­ke­rî re­form­la­rı­nı in­ce­le­me­ye ka­rar ver­di­ği­ni ifa­de ede­rek baş­la­dı. Ye­şil, sa­va­şa ve ba­rı­şa ka­rar ve­ren­le­rin si­ya­se­tin ger­çek ya­pı­cı­la­rı ol­duk­la­rı tes­pi­tin­den son­ra, 1793-1826 ara­sın­da­ki as­ke­rî re­form­la­rı ba­sit­çe mo­der­ni­zas­yon ol­gu­su­na bağ­la­mak ye­ri­ne, mer­ke­zi­yet­çi­li­ğin si­ya­sî ve ma­lî yön­tem­ler­le güç­len­di­ril­me­si bağ­la­mın­da kul­la­nı­lan söy­lem­le­ri ma­sa­ya ya­tır­mak ge­rek­ti­ği­ni be­lirt­ti. Bu sü­reç­te Ye­ni­çe­ri­ler ve âyan mar­ji­nal­leş­ti­ri­lir­ler­ken, Or­to­doks İs­lâm vur­gu­suy­la se­fer­ber­lik duy­gu­su­nun po­pü­ler­leş­ti­ril­me­si­ne ça­lı­şıl­mış­tı.
Ça­lış­ma­sın­da Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şi­vi’ni, yaz­ma mec­mu­ala­rı ve ni­zam­nâ­me­le­ri kul­lan­dı­ğı­nı ifa­de eden Ye­şil’e gö­re, mec­mua­lar Ar­şiv’in sus­kun kal­dı­ğı ‘mu­ha­lif’ ses­ler, as­ke­ri tak­tik ve or­ga­ni­zas­yon­lar ko­nu­sun­da önem­li­dir. Ye­şil, araş­tır­ma­cı­la­rı ni­zam­nâ­me­ler hu­su­sun­da da uyar­dı: “Yay­gın ka­nı­nın ak­si­ne ni­zam­nâ­me­ler ide­al dev­let ve top­lum dü­ze­ni­ni ses­len­di­ren, ger­çek du­ru­mu yan­sıt­ma­yan kay­nak­lar ol­duk­la­rı için ih­ti­yat­la kul­la­nıl­ma­lı­dır.” Ko­nuş­ma­cı ay­rı­ca di­ğer ül­ke­ler­de­ki ar­şiv­le­rin ve ya­ban­cı­la­ra ait se­ya­hat­na­me­le­rin Os­man­lı kay­nak­la­rı­nın boş­luk­la­rı­nı dol­dur­ma ko­nu­sun­da çok ya­rar­lı ol­duk­la­rı­nı da vur­gu­la­dı.
Ye­şil, ge­nel amaç­la­rı­nı ve kay­nak­la­rı­nı or­ta­ya koy­duk­tan son­ra te­zi­nin şu şe­kil­de özet­le­di:
Os­man­lı or­du­su sü­va­ri­den pi­ya­de mer­kez­li bir or­du­ya doğ­ru evi­ril­dik­çe, Tı­mar­lı Si­pa­hi­le­rin ro­lü azal­mış ve Ni­zam-ı Ce­did ile bir­lik­te ye­ni or­du­ya dâ­hil edi­le­rek mer­ke­ze en­teg­ras­yon­la­rı ar­zu­lan­mış­tı. Ay­nı sü­reç­te pa­ra­lı as­ker­le­rin ağır­lık ka­zan­ma­sı ile önü alı­na­ma­yan bir eş­kı­ya­lık so­ru­nu baş gös­ter­miş­ti; zi­ra ba­rış za­ma­nı iş­siz ka­lan bu as­ker­ler ço­ğun­luk­la eş­kı­ya olu­yor­lar­dı. Ye­ni­çe­ri­ler ise za­man­la es­naf­laş­mış ve ge­le­nek­sel or­du hi­ye­rar­şi­si­nin dı­şın­da baş­ka bir da­ya­nış­ma içe­ri­si­ne gir­miş­ler­di. Bu ye­ni pi­ra­mid­va­ri hi­ye­rar­şi, li­ya­ka­ti öne çı­kar­mış ve bu sis­tem ob­jek­tif bil­gi­nin ön plan­da ol­du­ğu tek­nik sı­nıf­lar­da da­ha ko­lay uy­gu­lan­mış­tı. Ni­te­kim II­I. Se­lim Ni­zam-ı Ce­did or­du­sun­da da bu sis­te­mi uy­gu­la­ma­ya koy­muş­tu. Bu bağ­lam­da ya­ban­cı uz­man­la­rın ro­lü bü­yük ol­mak­la bir­lik­te, bu uz­man­lar ara­sın­da­ki çe­kiş­me­le­rin olum­suz et­ki­le­ri ve dev­let­leş­ti­ri­len Ba­tı­lı­laş­ma söy­le­mi­ne kar­şın âyan­la­rın da tıp­kı mer­kez gi­bi ya­ban­cı uz­man is­tih­dam et­tik­le­ri unu­tul­ma­ma­lı­dır.
Mo­dern or­du ya­pı­sın­da as­ker­li­ğin us­ta-çı­rak iliş­ki­si ile öğ­re­ni­len bir mes­lek ol­mak­tan çı­kıp sü­rek­li ta­lim ve tak­tik pro­va­la­rı ile pe­da­go­jik bir eği­ti­me dö­nüş­tü­ğü­nü vur­gu­la­yan Ye­şil, ken­di­le­ri­ni da­ha yü­ce bir amaç uğ­ru­na fe­da et­me­ye ha­zır ita­at­kâr ne­fer­ler ye­tiş­tir­me pro­je­sin­de, İs­lâm’ın ide­al bir in­dok­tri­ni­zas­yon ara­cı ola­rak kul­la­nıl­dı­ğı­nı ifa­de et­ti. Ba­tı­da or­du­lar fi­liz­len­me­ye baş­la­yan mil­li ce­ma­at­le­re da­ya­lı va­tan­daş or­du­la­ra dö­nü­şür­ken, Os­man­lı’da or­du da­ha çok ki­ta­bî İs­lâm vur­gu­lu, Ha­li­fe­ye itaa­ti ta­lep eden bir bi­lin­ce da­ya­lıy­dı.
Ni­zam-ı Ce­did’in na­sıl bir mer­ke­zi­leş­me­yi he­def­le­di­ği Ye­şil’in üze­rin­de dur­du­ğu bir baş­ka ko­nu­dur. Bu­na gö­re, ye­ni ha­zi­ne­ye bağ­la­nan ka­za­lar doğ­ru­dan Ni­zam-ı Ce­did­çi mü­te­sel­lim­ler eliy­le ida­re edi­li­yor, böy­le­ce ida­rî ve ik­ti­sa­dî mer­ke­zi­leş­me he­def­le­ni­yor­du. Fa­kat bu du­rum nü­fuz ala­nı­nı ge­niş­let­mek is­te­yen ye­ni dü­zen­ci­ler­le di­ğer âyan­la­rın ça­tış­ma­sı­na ne­den ol­mak­tay­dı. Bu nok­ta­da, Te­pe­de­len­li ve Paz­van­toğ­lu gi­bi bü­yük âyan­la­rın eko­no­mi po­li­ti­ka­la­rı­nın, mer­ke­zin po­li­ti­ka­sın­dan da­ha Av­ru­paî ol­du­ğu Ye­şil’in bir baş­ka sap­ta­ma­sı­dır; zi­ra mer­kez re­form­la­rın fi­nans­ma­nı için ye­ni pa­ra kay­nak­la­rı ya­ra­tır­ken, İs­lâ­mî po­pü­lizm­le süs­le­nen ba­ğış kam­pan­ya­la­rı, mü­sa­de­re, do­lay­lı ver­gi­len­dir­me, va­kıf mülk­le­ri­nin ki­ra­sı­nı ar­tır­mak gi­bi yön­tem­le­re baş­vu­ru­yor; bu ise mer­kez­de ha­yat pa­ha­lı­lı­ğın­dan ya­kı­nan es­naf Ye­ni­çe­ri­le­rin mem­nu­ni­yet­siz­li­ği­ni art­tı­rı­yor­du.
So­nuç­ta, Ka­bak­çı İs­ya­nı’nı ön­ce­lik­le bu mu­ha­lif­ler des­tek­le­miş ve Ye­ni­çe­ri­li­ğin İl­ga­sı­na ka­dar ge­çen sü­re zar­fın­da bir ih­ti­lal ha­va­sı oluş­muş­tu; öy­le ki, ar­tık Sa­ray’la an­laş­ma­lar bi­le im­za­la­ya­bi­li­yor­lar­dı. II­I. Se­lim za­ma­nın­da bi­le, Ana­do­lu’da­ki kış­la­lar sa­de­ce as­ke­rî eği­tim mer­ke­zi de­ğil; âyan-halk da­ya­nış­ma­sı­nı kı­ra­bi­le­cek po­tan­si­yel bir güç idi­ler ve bu yüz­den ye­ni or­du­nun Ru­me­li’de te­si­si âyan­lar­ca en­gel­len­miş­ti. Ye­ni­çe­ri­ler ise bil­has­sa İs­tan­bul’un mülk­süz­le­ri ve ule­ma ile or­tak ha­re­ket et­mek­tey­di­ler. Fa­kat 1820’ler­le bir­lik­te Sa­ray ki­ta­bî İs­lâm vur­gu­lu si­ya­se­tiy­le ule­ma­yı ken­di ya­nı­na çe­ker­ken, mülk­süz­le­ri or­du­da is­tih­dam ede­rek Ye­ni­çe­ri­le­ri yal­nız­laş­tır­ma­ya ça­lış­tı. İs­tan­bul’da gü­ven­li­ğin teh­li­ke­ye gir­me­siy­le de halk Sa­ray’a mey­let­ti ve Ye­ni­çe­ri­lik kal­dı­rı­la­bil­di. Di­ğer yan­dan, Sa­ray, bu du­ru­mu ken­di­si­ne yö­ne­lik her tür­lü mu­ha­le­fe­ti bas­tır­ma ara­cı ola­rak gör­dü ve uzun so­luk­lu as­ke­rî re­form­lar baş­ta da be­lir­til­di­ği gi­bi si­ya­sî ak­tör­le­ri tas­fi­ye ede­rek ger­çek ama­cı­na ulaş­mış ol­du.
 

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.