English GİRİŞ YAP

Elias Riggs (1810-1901) ve Osmanlı’da Amerikan Misyoner Faaliyetleri

Mehmet Ali Doğan

24 Mayıs 2010
De­ğer­len­dir­me: Tuğbanur Saraçoğlu
 
Mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri­nin hız­lı bir şe­kil­de art­tı­ğı 19. yüz­yıl dün­ya­sın­da, Os­man­lı top­rak­la­rın­da, Av­ru­pa ve Ame­ri­ka men­şe­li bir­çok mis­yo­ner grup okul, has­ta­ne, ki­li­se, mat­ba­a aç­mak su­re­tiy­le fa­ali­yet gös­ter­miş­tir. “Ame­ri­can Bo­ard of Com­mis­sio­ners for Fo­re­ign Mis­si­ons (ABCFM) and ‘No­mi­nal Chris­ti­ans’: Eli­as Riggs (1810-1901) and Ame­ri­can Mis­sio­nary Ac­ti­vi­ti­es in the Ot­to­man Em­pi­re” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi bu ko­nu­ya odak­la­nan tez­ler­den bi­ri. Meh­met Ali Do­ğan’ın Utah Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­dı­ğı tez, Os­man­lı’da Ame­ri­ka mer­kez­li, özel­lik­le Pro­tes­tan mis­yo­ner­le­rin fa­ali­yet­le­ri­ni 1810’da ABD’de ku­ru­lan Ame­ri­can Bo­ard of Com­mis­sio­ners for Fo­re­ign Mis­si­ons (ABCFM) ad­lı teş­ki­lat ve Eli­as Riggs (1810-1901) ad­lı mis­yo­ne­rin ha­ya­tı öze­lin­de in­ce­le­mek­te­dir.
Tez­de ön plan­da tu­tu­lan me­se­le­ler, Ame­ri­ka­lı mis­yo­ner­le­rin ABD dı­şın­da­ki fa­ali­yet­le­ri­nin na­sıl baş­la­dı­ğı, Eli­as Riggs’in fa­ali­yet­le­ri­nin Os­man­lı top­lu­mun­da­ki grup­la­rı na­sıl et­ki­le­di­ği, Riggs’i önem­li kı­lan hu­sus­la­rın ne­ler ol­du­ğu, ma­ter­yal ba­sı­mı ve da­ğı­tı­mı­nın ABD’li mis­yo­ner­ler için öne­mi­dir. Ça­lış­ma sı­ra­sın­da yurt için­den ve yurt dı­şın­dan bir­çok ar­şiv belgesi kul­la­nıl­mış­tır. Eli­as Riggs’in gün­lü­ğü ile ken­di­si hak­kın­da to­ru­nu ta­ra­fın­dan ya­zı­lan bir bi­yog­ra­fi de te­zin önem­li kay­nak­la­rın­dan­dır.
Tez­de, bir­çok ola­yı te­tik­le­yen önem­li me­se­le­ler­den bi­ri olan se­kü­le­rizm gi­bi akım­lar son­ra­sın­da in­san­la­rın di­ne yö­nel­me­si ile or­ta­ya çı­kan di­nin ikin­ci ye­ni­den in­şa­sı ha­re­ke­ti­ne dik­kat çe­kil­mek­te­dir. Bin­ler­ce in­sa­nın bir ara­ya ge­le­rek iba­det­ler ya­pıp va­az­lar din­le­di­ği, bir müd­det son­ra ise bu ce­ma­at­le­rin ör­güt­le­ne­rek ye­ni di­nî ha­re­ket­le­ri do­ğur­du­ğu göz­len­mek­te­dir. Di­nin ikin­ci ye­ni­den in­şa­sın­da önem­li bir baş­ka ge­liş­me ise mis­yo­ner ör­güt­le­rin ku­rul­ma­sı­dır. ABD’de ku­ru­lan, ila­hi­yat eği­timi ve­ren okul­lar ilk mis­yo­ner­le­rin ye­tiş­ti­ği önem­li mer­kez­ler hâ­li­ne ge­lir. ABD’nin coğ­ra­fî açı­dan ge­niş­le­me­si, göç­ler ve bu­na bağ­lı ola­rak ge­li­şen nü­fus ha­re­ke­ti ki­li­se­le­rin ha­yır­se­ver ce­ma­at­le­ri kur­ma­sı­na ne­den olu­r. ABCFM teş­ki­la­tı da ABD’de ve di­ğer top­lum­lar­da İn­cil’i yay­ma­yı ken­di­si­ne va­zi­fe edi­nen mis­yo­ner bir ör­güt ola­rak or­ta­ya çı­kar. ABD dı­şı­na mis­yo­ner yol­la­yan ilk ör­güt olan ABCFM, Ya­hu­di­le­ri, Do­ğu Hris­ti­yan­la­rı­nı ve Müs­lü­man­la­rı he­def ala­rak fa­ali­yet­le­ri­ni sür­dür­müş­tür. Eli­as Riggs de bu ör­gü­tün bir men­su­bu ola­rak 69 se­ne Os­man­lı’da mis­yo­ner­lik yap­mış­tır.
Do­ğan’ın tes­pit­le­ri­ne gö­re Eli­as Riggs, mis­yon okul­la­rın­da öğ­ret­men­lik, mis­yon der­gi­le­rin­de edi­tör­lük gi­bi va­zi­fe­ler ifa eder. Di­nî bro­şür ile Er­me­ni ve Yu­nan al­fa­be­sin­de ki­tap ba­sı­mı ya­par. 69 se­ne gi­bi uzun bir sü­re mis­yo­ner­lik yap­ma­sı onu önem­li kı­lan hu­sus­la­rın ba­şın­da­dır. Yir­mi­yi aş­kın di­li va­az ve­re­cek ve çe­vi­ri­ler ya­pa­cak dü­zey­de ko­nu­şup ya­za­bil­mek­te­dir. Dil bil­di­ği için Yu­nan böl­ge­si­ne gön­de­ril­miş, Ati­na ve Ar­gos’ta bu­lun­muş­tur. Da­ha son­ra İz­mir’e gön­de­ri­lir. Os­man­lı sı­nır­la­rı için­de­ki bü­tün dil­ler­de İn­cil ba­san, Mal­ta’dan İz­mir’e nak­le­di­len mis­yon mat­ba­asın­da 20 dil bil­me­si do­la­yı­sıy­la edi­tör ola­rak ça­lı­şır. 1852’de mat­ba­a İz­mir’den İs­tan­bul’a nak­le­di­lin­ce Riggs de İs­tan­bul’a ge­lir. Ai­le üye­le­ri ara­sın­dan da bir­çok mis­yo­ner ye­tiş­miş, Riggs ai­le­si uzun yıl­lar mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­rin­de bu­lun­muş­tur.
Eli­as Riggs’in de için­de yer al­dı­ğı ve te­zin ko­nu­su­nu teş­kil eden ABCFM teş­ki­la­tı ilk mis­yo­ner­le­ri­ni 1820’de ABD dı­şı­na gön­de­rir. Teş­ki­lat ulaş­tığı yer­ler­de okul­lar, ko­lej­ler açar. Her mis­yo­nun bir mer­ke­zi var­dır ve bu mer­kez­ler de İs­tan­bul’a bağ­lı­dır. Mis­yon is­tas­yon­la­rı ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu mer­kez­ler­de en az bir Ame­ri­kan mis­yo­ne­rin bu­lun­du­ğu kay­de­dil­mek­te­dir. Bir okul, bir ki­tap­çı, ba­zen de bir has­ta­ne­nin mis­yon mer­ke­zin­de yer al­dı­ğı gö­rü­lür. Bu is­tas­yon­lar­da ye­ti­şen ki­şi­ler ise da­ha kü­çük böl­ge­ler­de­ki şu­be­ler­de fa­ali­yet gös­ter­mek­te­dir­ler. ABCFM, Do­ğu Hris­ti­yan­la­rı, özel­lik­le Er­me­ni­ler ara­sın­da­ki fa­ali­yet­le­ri güç­lü olan bir ör­güt. 1870 yı­lın­dan son­ra Er­me­ni­ler ve ba­zı Rum­lar için Ana­do­lu’nun bir­çok böl­ge­sin­de ko­lej­ler açıl­mış­tır. İl­den ile öğ­ren­ci port­fö­yü­nün de­ğiş­ti­ği göz­le­nen okul­lar­da eği­tim öğ­re­tim di­li­nin de ge­len öğ­ren­ci­le­re gö­re fark­lı­lık gös­ter­di­ği tes­pit edil­miş­tir. 1824’te ilk ola­rak Bey­rut’ta açı­lan okul­lar­dan amaç, hal­ka ulaş­mak ve mis­yo­ner ye­tiş­tir­mek­tir.
Do­ğan, Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri­ni hiç­bir za­man ya­sak­la­ma­dı­ğı fa­kat de­ne­tim­den ge­çir­di­ği­ne işa­ret ede­rek özel­lik­le Müs­lü­man­la­ra ve Hris­ti­yan­lar dı­şın­da­ki gay­ri­müs­lim­le­re yö­ne­lik fa­ali­yet­le­rin ta­ki­bi­ne dik­kat edil­di­ği­ni ve bun­la­rın za­man za­man ya­sak­lan­dı­ğı­nı be­lir­tir. Ab­dül­ha­mid dö­ne­min­de eği­tim fa­ali­yet­le­ri­nin baş­la­ma­sı mis­yo­ner okul­la­rıy­la bi­re­bir ir­ti­bat­lı­dır. Bir Hris­ti­yan mez­hep­ten di­ğe­ri­ne ge­çiş prob­lem de­ğil­dir; fa­kat bu grup­lar dı­şın­da fa­ali­yet gös­te­ren­le­re birta­kım sı­nır­la­ma­lar ge­ti­ril­miş­tir. Bi­rin­ci Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra bir­çok is­tas­yon fa­ali­ye­ti as­kı­ya alın­mış, Cum­hu­ri­yet’in ilk yıl­la­rın­da mis­yo­ner­lik fa­ali­yet­le­ri ya­sak­lan­mış­tır. Da­ha ön­ce mis­yo­ner okul­la­rı ola­rak bi­li­nen ko­lej­ler ise, 1930’dan son­ra ha­yır­se­ver ki­şi­ler ta­ra­fın­dan açı­lan, Ba­tı tar­zı eği­tim ve­ren ya­ban­cı okul­lar sta­tü­sün­de­ki ku­rum­lar ola­rak Tür­ki­ye’de var­lık­la­rı­nı de­vam et­tir­mek­te­dir.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.