Türkçe SIGN IN

Hatıralarla Yakın Tarih-11: Cemal Paşa, Hatıralar

6 Mart 2009
De­ğer­len­dir­me: M. Talha Çiçek
 
İt­ti­hat ve Te­rak­ki Ce­mi­ye­ti’nin en önem­li si­ma­la­rın­dan Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­ra­la­rı hem mo­dern Tür­ki­ye’yi ku­ran zih­ni­ye­ti hem de İt­ti­hat­çı ide­olo­ji­yi an­la­mak için önem­li bir kay­nak ni­te­li­ğin­de­dir. İt­ti­hat ve Te­rak­ki Ce­mi­ye­ti üze­ri­ne ya­pı­lan ça­lış­ma­lar ne­ti­ce­sin­de va­rı­lan so­nuç­lar­dan ha­re­ket­le, hem ya­zıl­dı­ğı dö­nem iti­ba­riy­le hem de ya­za­rı­nın ko­nu­mu do­la­yı­sıy­la ha­tı­ra­tın İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­ti an­la­mak açı­sın­dan tem­sil gü­cü en yük­sek ha­tı­rat ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz.
Ha­tı­ra­tın Türk si­ya­set ta­ri­hi açı­sın­dan dik­ka­ti çe­ken özel­li­ği İt­ti­hat ve Te­rak­ki dö­ne­min­de ya­pı­lan tar­tış­ma­lı ic­ra­at­la­ra İt­ti­hat­çı bir ba­kış ile ce­vap ver­me­si­dir. İt­ti­hat­çı po­zis­yo­nu sa­vun­ma­ya yö­ne­lik bu ça­ba, ha­tı­rat­ta yer yer apo­lo­jist bir üs­lû­bun ter­cih edil­me­si­ne se­bep ol­muş­tur. Ha­tı­rat­ta hi­kâ­ye edi­len Mah­mud Şev­ket Pa­şa ci­na­ye­ti ile bu olay­da­ki me­su­li­ye­tin­den do­la­yı idam edi­len Da­mat Sa­lih Pa­şa va­ka­la­rı­nın kar­şı­laş­tı­rıl­ma­sı ha­tı­ra­tın bu yö­nü­nü gös­ter­mek­te­dir.
Da­mat Sa­lih Pa­şa’nın ne­den idam edil­di­ği­ni an­la­tır­ken kar­şı­laş­tı­ğı­mız Ce­mal Pa­şa por­tre­si ile Mah­mud Şev­ket Pa­şa ci­na­ye­ti­ne ka­dar­ki sü­reç­te çi­zi­len por­tre bir­bi­rin­den çok fark­lı­dır. Bi­rin­ci­sin­de ajan­la­rı va­sı­ta­sıy­la bü­tün sü­re­ci ta­kip ede­bi­len tüm bil­gi­le­re hâ­kim bir İs­tan­bul Mu­ha­fı­zı var­ken, ikin­ci olay­da ku­la­ğı­na za­man za­man de­di­ko­du­lar ge­len bir ida­re­ci kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır.
Ha­tı­ra­tın sa­tır ara­la­rın­dan çı­kar­dı­ğı­mız bir baş­ka so­nuç da Ce­mal Pa­şa’nın Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üze­rin­de bü­yük bir te­si­ri­nin bu­lun­du­ğu­dur: Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa’nın ön­de ge­len isim­le­ri ta­ra­fın­dan II. Bal­kan Har­bi’ni mü­tea­kip Ba­tı Trak­ya’da ku­ru­lan İs­lâm Cum­hu­ri­ye­ti’nin, mu­ha­rip dev­let­ler­le va­rı­lan an­laş­ma ge­re­ği fes­he­dil­me­si ge­re­ki­yor­du. Fa­kat Eş­ref Kuş­çu­ba­şı, Sü­ley­man As­ke­rî gi­bi Teş­ki­lat’ın ön­de ge­len isim­le­ri­nin de ara­la­rın­da bu­lun­du­ğu kim­se­ler, kur­duk­la­rı bu hü­kü­me­tin mev­cu­di­ye­ti­ne son ver­mek is­te­mi­yor­lar­dı. Bu­nun üze­ri­ne İs­tan­bul Mu­ha­fı­zı Ce­mal Pa­şa, böl­ge­ye gön­de­ril­miş ve Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üye­le­ri­ni ik­na ede­rek mez­kûr hü­kü­me­ti lağ­vet­tir­miş­tir. Bü­tün bu sü­reç Ce­mal Pa­şa’nın Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üze­rin­de­ki nü­fu­zu­nu or­ta­ya koy­mak­ta­dır.
Ya­zı­nın ba­şın­da da ifa­de et­ti­ği­miz gi­bi ha­tı­ra­tın bir di­ğer önem­li özel­li­ği İt­ti­hat­çı dü­şün­ce­nin an­la­şıl­ma­sı ko­nu­sun­da sağ­la­dı­ğı im­kân­dır. Ya­za­rın dü­şün­ce­le­ri ile Ke­ma­list zih­ni­ye­tin ka­rak­te­ris­tik­le­ri ara­sın­da­ki ben­zer­lik­ler özel­lik­le dik­ka­te de­ğer­dir: Ce­mal Pa­şa ka­dın­la­rın top­lum­sal ha­ya­ta ka­tıl­ma­la­rı, top­lu­mun te­pe­den dö­nüş­tü­rül­me­si, eği­ti­min böy­le bir mis­yon­la do­na­tıl­ma­sı gi­bi ko­nu­lar­da Ke­ma­list zih­ni­yet ile ne­re­dey­se ta­ma­men ay­nı fi­kir­le­re sa­hip­tir. Üs­kü­dar Mu­ta­sar­rıf­lı­ğı dö­ne­min­de er­kek­le­rin so­kak­ta en­ta­ri giy­me­si­ni ya­sak­la­ma­sı ve Su­ri­ye Ge­nel Va­li­li­ği es­na­sın­da ka­dın­la­rı pe­çe tak­mak­tan men et­me­si, ha­tı­ra­tı oku­yan­la­rın zih­nin­de Ce­mal Pa­şa’nın ken­di­si­ne top­lu­mu me­de­ni­leş­ti­ri­ci bir mis­yon biç­ti­ği iz­le­ni­mi­ni uyan­dır­mak­ta­dır. Bu da Ke­ma­list pro­je ile İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­tin Ce­mal Pa­şa ör­ne­ğin­de ne ka­dar ben­zeş­ti­ği­ni gös­ter­mek­te­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın en çok tar­tı­şı­lan ida­rî gö­re­vi -hiç şüp­he­siz- Bi­rin­ci Dün­ya Sa­va­şı es­na­sın­da üst­len­di­ği Su­ri­ye Ge­nel Va­li­li­ği­dir. Ce­mal Pa­şa’nın Su­ri­ye’de­ki ic­ra­at­la­rı hem İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­ti an­la­mak hem de Türk-Arap iliş­ki­le­ri­nin ta­ri­hî sey­ri­ni ve bu­gü­nü­nü açık­la­mak ba­kı­mın­dan önem­li­dir. Su­ri­ye’de mo­dern dev­le­tin ku­ru­luş sü­re­ci­nin en önem­li ayak­la­rın­dan bi­ri­ni Ce­mal Pa­şa’nın va­li­li­ği tem­sil et­mek­te­dir. Ha­tı­rat­ta Su­ri­ye’ye yö­ne­lik pro­je­le­ri ve Su­ri­ye’de­ki mu­ha­lif mil­li­yet­çi grup­lar­la mü­ca­de­le­si­ni an­la­tır­ken kul­lan­dı­ğı üs­lûp, hem İt­ti­hat­çı pro­je­de­ki Arap­la­rın ko­nu­mu­nu an­la­mak hem de Os­man­lı mer­ke­zî oto­ri­te­si­nin te­sis edil­me­sin­de İt­ti­hat­çı me­to­du be­lir­le­mek ba­kı­mın­dan dik­ka­te de­ğer­dir.
Bu bağ­lam­da, Ce­mal Pa­şa’nın en çok tar­tı­şı­lan ic­raa­tı Su­ri­ye’nin ön­de ge­len ai­le­le­ri­ne men­sup Arap mil­li­yet­çi­le­ri­ni idam et­tir­me­si­dir. Mu­ha­le­fet ha­re­ke­ti­ni bas­tır­mak için gös­ter­di­ği şid­det ve bu dö­nem­de Su­ri­ye’de es­tir­di­ği ‘te­rör’, Ce­mal Pa­şa’nın dev­let oto­ri­te­si­ne iti­raz edil­me­si hu­su­sun­da ne ka­dar mü­sa­ma­ha­sız ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te­dir. Ha­tı­ra­tın­da Arap mil­li­yet­çi­le­rin­den ay­rı­lık­çı­lar di­ye bah­set­me­si ve çok sert bir dil kul­lan­ma­sı bu mü­sa­ma­ha­sız­lı­ğın li­be­ral bir ifa­de­si­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­rat­ta özel­lik­le bah­set­mek­ten ka­çın­dı­ğı; fa­kat onun Arap mil­li­yet­çi­li­ği ile mü­ca­de­le­sin­de üze­rin­de du­rul­ma­sı ge­re­ken bir di­ğer nok­ta da sür­gün­ler­dir. Su­ri­ye’den Ana­do­lu’nun muh­te­lif kent­le­ri­ne yak­la­şık iki bin Arap’ın sü­rül­me­si, Su­ri­ye’de Arap mil­li­yet­çi­li­ği­nin ve Arap­çı­lı­ğın et­ki­si­ni azal­ta­rak Mer­ke­z’in nü­fu­zu­nu kur­ma­ya yö­ne­lik en mü­him gi­ri­şim­ler­den bi­ri­dir. Önem­liArap kent­le­ri­ne Ana­do­lu’dan sü­rü­len Er­me­ni­le­ri yer­leş­tir­me­si de, Arap­la­ra kar­şı Er­me­ni­le­ri bir den­ge un­su­ru ola­rak dü­şü­nüp dü­şün­me­di­ği so­ru­su­nu ak­la ge­tir­mek­te­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın böl­ge­de yü­rüt­tü­ğü fa­ali­yet­le­ri ta­mam­la­yan bir di­ğer ic­raa­tı ise, Türk mil­li­yet­çi­li­ği­nin mü­him si­ma­la­rın­dan Ha­li­de Edip reh­ber­li­ğin­de aç­tır­dı­ğı okul­lar­dır. Ha­li­de Edip’in de ha­tı­ra­tın­da be­lirt­ti­ği gi­bi, bu okul­la­rın açıl­ma­sın­da­ki amaç, Türk­çe eği­tim yo­luy­la bu un­sur­la­rı im­pa­ra­tor­lu­ğa en­teg­re et­mek ve -bel­ki de- im­pa­ra­tor­lu­ğu ho­mo­jen bir ya­pı­ya dö­nüş­tür­mek­tir. Mo­dern dev­le­tin tek-tip­leş­ti­ri­ci do­ğa­sı da dik­ka­te alın­dı­ğın­da bu okul­la­rın mo­dern dev­le­tin in­şa­sın­da önem­li bir ye­ri ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir.
Ha­tı­rat­tan an­la­dı­ğı­mız ka­da­rıy­la, Ce­mal Pa­şa’nın Su­ri­ye’de dev­let oto­ri­te­si­nin ku­rul­ma­sı nok­ta­sın­da­ki bir di­ğer fa­ali­ye­ti Ku­düs, Bey­rut ve Şam gi­bi Bi­la­du’ş-Şam’ın önem­li şe­hir­le­ri hak­kın­da Al­man mi­mar­la­rın reh­ber­li­ğin­de ha­zır­lat­tı­ğı dö­nü­şüm pro­je­le­ri­dir. Yi­ne ha­tı­ra­ta atıf­la ifa­de eder­sek: Bu şe­hir­ler için ge­niş yol­lar, park­lar, mey­dan­lar, hü­kü­met bi­na­la­rı vb. ta­sar­lan­mış­tır. Hat­ta bun­la­rın bü­yük bir kıs­mı ha­ya­ta ge­çi­ril­miş­tir. Ce­mal Pa­şa, ge­niş mey­dan­lar­da hü­kü­met bi­na­la­rı ku­ra­rak, oto­ri­te­yi Su­ri­ye’de gö­rü­nür kıl­mak is­te­miş­tir. Bi­la­du’ş-Şam’da ku­ru­lan ilk mo­dern kent­ler­den Bi’rü’s-Se­bi’nin in­şa­sı­nın Ce­mal Pa­şa za­ma­nın­da ta­mam­lan­ma­sı ma­ni­dar­dır.
Son tah­lil­de, Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­ra­la­rı mo­dern bir İt­ti­hat­çı ida­re­ci­nin fo­toğ­ra­fı­dır. Ha­tı­ra­ta yan­sı­yan tab­lo­dan or­ta­ya çı­kan zih­ni­ye­tin pa­ra­met­re­le­ri bü­yük öl­çü­de Mo­dern Tür­ki­ye’nin te­şek­kü­lün­de be­lir­le­yi­ci ol­muş­tur. Kı­sa­ca­sı ha­tı­rat, hem ta­rih­sel hem de gün­cel ola­rak ye­ni­den okun­ma­sı ge­re­ken önem­li bir bel­ge ni­te­li­ğin­de­dir.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).