Türkçe SIGN IN

Sistemin Krizi ve Krizin Sistemi

Şükrü Yazğan

10 Nisan 2009
De­ğer­len­dir­me: Gülnur Kılıçoğlu
 
Kü­re­sel Araş­tır­ma­lar Mer­ke­zi’nin Ni­san ayın­da­ki Te­zat top­lan­tı­sın­da, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­set Bi­li­mi ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Bö­lü­mü’nden Dr. Şük­rü Yaz­ğan’ın “Kriz ve Sis­tem: Sis­tem­sel Kri­zin İn­ce­len­me­si ve Ulus­la­ra­ra­sı Sis­te­min Ye­ni­den Kur­gu­lan­ma­sı” baş­lık­lı te­zi­ni tar­tış­tık.
Do­ğa­nın dü­ze­ni­nin ve sı­nır­la­ma­la­rı­nın aşı­la­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­ten Yaz­ğan, ku­ru­lan tüm dü­zen­le­rin ar­ka pla­nın­da, gö­rüp bil­di­ği­miz fak­tör­le­rin ya­nı sı­ra, gö­zü­müz­le gör­me­di­ği­miz bir ku­ra­lın da­ha iş­le­di­ği­ni be­lirt­ti: Ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı; en­tro­pi. Kü­re­sel­leş­me sü­re­cin­de top­lum­sal kriz­le­rin güç­len­di­ği al­gı­la­ma­sı gi­de­rek yay­gın­la­şır­ken, mev­cut ba­kış açı­la­rı kri­zin di­na­mik­le­ri­ni ve top­lum­sal dü­zen üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni an­la­ma­da ye­ter­siz ka­lı­yor. Bu sü­reç­te kriz du­ru­mu­nun nes­nel ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bil­me­si için ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı­nın (en­tro­pi) ön­gö­rü­le­ri­ni ve kar­ma­şık sis­tem­ler yak­la­şı­mı­nın sis­tem­sel di­na­mik­le­re da­ir bul­gu­la­rı­nı dik­ka­te alan ye­ni bir yak­la­şı­ma ih­ti­yaç var. En­tro­pi doğ­ru­dan dü­zen­siz­li­ğin de­ğil; ener­jik dü­zen­siz­li­ğin, ya­ni ener­ji­nin kul­la­nı­la­bi­lir mik­ta­rı­nın bir öl­çü­sü­dür.
Ça­lış­ma­sın­da top­lum­sal dü­zen­le­rin ku­rul­ma­sı, ko­run­ma­sı ve çö­zül­me­si­ne da­ir ye­ni bir ku­ram­sal-kav­ram­sal çer­çe­ve­yi en­tro­pi ya­sa­sı ışı­ğın­da ge­liş­ti­ren Yaz­ğan’ın ifa­de et­ti­ği üze­re bu mo­del yal­nız­ca ger­çek olay­la­rın de­ğer­len­di­ril­me­sin­de kul­la­nı­la­bi­lir; za­ten “her­şe­yi açık­la­yan bir mo­del kar­ma­şık sis­tem­ler ku­ra­mı­nın da ifa­de et­ti­ği üze­re im­kân­sız­dır.” Yaz­ğan’a gö­re, kriz du­ru­mu va­ro­lu­şun asıl du­ru­mu­dur ve dü­ze­nin oluş­tu­rul­ma­sı, hâ­kim kriz du­ru­mu­nun ener­ji kul­la­nı­la­rak bas­kı­lan­ma­sıy­la müm­kün olur. Bu yüz­den de dü­ze­nin her se­fe­rin­de ye­ni­den oluş­tu­rul­ma­sı ge­re­kir. Dü­ze­ni “za­man me­kan­sal sü­rek­li­lik­ler kur­mak; sü­rek­li ku­ru­lan ve ye­ni­den ku­ru­lan/kur­gu­la­nan bir sü­reç” ola­rak ta­nım­la­yan Yaz­ğan, ye­ni­den ku­ru­lur­ken de dü­ze­nin be­lir­li bir ka­lı­ba uy­du­rul­ma­ya ça­lı­şıl­dı­ğı­nı be­lirt­ti.
Yaz­ğan’a gö­re bir şe­yin ne­re­de/na­sıl ha­re­ket et­ti­ği­ne da­ir va­ro­lan bü­tün ih­ti­mal­ler, bir dü­zen/sü­rek­li­lik için­de sı­nır­lan­dı­rı­lır ve bu­nun için de ener­ji ge­re­kir. Sis­te­min ener­ji dü­ze­yi, o sis­tem için­de ku­ru­la­bi­le­cek dü­zen­le­rin de ola­sı­lık sı­nır­la­rı­nı ve­rir. Ener­ji akı­şın­da­ki kar­ma­şık­laş­ma ise, sis­tem için­de her za­man va­ro­lan doğ­ru­sal ol­ma­yan di­na­mik­le­ri güç­len­dir­di­ği için kri­ze yat­kın­lı­ğı art­tı­rır. Bu çer­çe­ve­de, Yaz­ğan’a gö­re, bir sis­tem­sel bir­leş­me-bü­tün­leş­me sü­re­ci olan kü­re­sel­leş­me sü­re­ci, va­ro­lan dü­zen ka­lıp­la­rı­nı kar­ma­şık­laş­tır­dı­ğı için sis­tem­le­ri kri­ze da­ha yat­kın ha­le ge­ti­ri­yor. Sis­tem­sel ka­pan­ma ve çok­lu kriz un­sur­la­rı­nın et­ki­le­şi­miy­le olu­şan kriz sis­te­ma­ti­ği, bu yat­kın­lı­ğı da­ha da güç­len­di­ri­yor ve kü­re­sel­leş­me­nin kri­zi­ni üre­ti­yor. Bir dü­zen için ne ka­dar çok ola­sı­lık var­sa, o ka­dar çok ener­ji ge­re­ki­yor. Ka­pa­lı bir sis­tem­de ener­ji sü­rek­li dü­zen kur­mak için har­ca­nı­yor­sa, ener­ji gi­de­rek aza­lı­yor­dur; en­tro­pi gi­de­rek ar­tı­yor­dur. En so­yut ifa­dey­le, bü­tün mad­de­ler ken­di­si üze­rin­de ör­güt­le­nen ener­ji­den iba­ret­tir. Ken­di ha­ya­ti­ye­ti­mi­zi sür­dür­mek için dı­şa­rı­dan bir şe­kil­de ener­ji al­mak, içe­ri­de olu­şan dü­zen­siz­li­ği/atık­la­rı at­mak zo­run­da­yız. Yaz­ğan’a gö­re bu so­yut­la­ma dü­ze­yin­den bak­tı­ğı­mız­da, top­lum­lar da da­ha bi­linç­li bir şe­kil­de ben­zer bir şey ya­pı­yor.
Dü­zen­ler do­ğar, bü­yür ve ölür. Yaz­ğan’a gö­re en­tro­pi açı­sın­dan, bü­yü­me bir kar­ma­şık­laş­ma ve sis­te­min iç en­tro­pi­si­nin dü­şü­rül­me­si sü­re­ci­dir: Çün­kü en­tro­pi sis­tem­sel ola­sı­lık­la­rın da gös­ter­ge­si­dir. Dü­zen ken­di­ni ye­ni­den üret­mez; ener­ji kul­la­nı­mıy­la üre­ti­lir ve ay­nı ve­rim­li­lik­te tek­rar üre­ti­le­me­di­ği için ge­ri­le­me/çö­zül­me ken­di­li­ğin­den olu­şur. Ev­ren­de her­şe­yin çö­zül­me­ye/da­ğıl­ma­ya me­yil­li ol­du­ğu­nu ifa­de eden Yaz­ğan, bu­nu bir ör­nek­le açık­la­dı:
Bir du­va­rı ko­ru­mak için bu du­va­rı sü­rek­li ye­ni­den in­şa et­me­niz ge­re­kir. Bu­ra­da dü­zen ku­ru­cu me­ka­niz­ma­la­rı­mız, bu du­va­rı ya­pan in­san­lar ve kul­la­nı­la­cak alet­ler­dir. Biz du­va­rı tut­ma­ya, du­var da bo­zul­ma­ya ça­lı­şı­yor ve­ya bi­ri­le­ri du­va­rı hep bo­zu­yor. Du­va­rı yı­kan as­lın­da en­tro­pi de­ğil, di­ğer dü­zen­ler­dir. Si­zin oluş­tur­du­ğu­nuz dü­zen eğer do­ğa­nın dü­ze­ni­ne ters ise, du­va­rı do­ğa­ya kar­şı ko­ru­mak için sü­rek­li ye­ni­den in­şa et­mek zo­run­da­sı­nız. Dü­zen­le­rin yı­kı­la­bi­lir ol­ma­sı­nın ar­ka­sın­da, ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı­nın işa­ret et­ti­ği “dü­zen­le­rin (ve her­şe­yin) çö­zül­me­ye doğ­ru gi­den do­ğa­sı” yat­mak­ta­dır.
Asıl dü­ze­nin in­san­la­rın ken­di zi­hin dün­ya­sın­da ku­rul­du­ğu­nu ifa­de eden Yaz­ğan’a gö­re dü­ze­ni oluş­tu­ran en te­mel güç, in­sa­nın ken­di­si ve en et­kin dü­zen ku­ru­cu me­ka­niz­ma, kül­tü­rel ser­ma­ye­dir: Be­şe­ri dü­zen­ler açı­sın­dan bak­tı­ğı­mız­da, dü­ze­ni kur­ma­nın en ucuz yo­lu bu­dur.
Bir ban­ka­nın için­de­ki pa­ra­yı ko­ru­yan gü­ven­lik gö­rev­li­si ve­ya cam­lar de­ğil, in­san­la­rın ken­di zi­hin­le­rin­de “bu­nun böy­le ol­ma­ma­sı ge­rek­ti­ği­ne” da­ir ka­te­go­ri­ler­dir. İn­san­la­rın zih­nin­de bu­nun ol­ma­dı­ğı­nı dü­şü­nün; in­san­la­rın baş­ka­sı­na ait ola­nı al­ma­ma­sı­nı sağ­la­mak zo­run­da­sı­nız. O hal­de çok güç­lü bir mak­ro ya­pı kur­ma­nız ge­re­ki­yor; po­lis­ler, as­ker­ler, vs... Ama bu de­fa şöy­le bir so­run var: Si­lah ver­di­ği­niz ki­şi­ler de o ku­ral­la­rın ge­çer­li ol­du­ğu­nu ka­bul et­me­li... Et­me­di­ği an­da, çok da­ha bü­yük bir so­run için­de­si­niz de­mek­tir...
Kü­re­sel­leş­me­yi de “bu dü­zen­li­li­ğin için­de­ki iliş­ki­le­rin git­tik­çe kar­ma­şık­laş­ma­sı; gi­de­rek da­ha çok sa­yı­da alt­dü­ze­nin za­man içer­sin­de da­ha uzun iş­lev­sel bağ­lan­tı­lar­la et­ki­le­şi­me geç­me­si” ola­rak ta­nım­la­yan Yaz­ğan, bu ter­mo­di­na­mik sü­re­cin as­lın­da bu ka­dar net/ön­gö­rü­le­bi­lir şe­kil­de iş­le­me­di­ği­ni de vur­gu­la­dı. Yaz­ğan’a gö­re, ör­güt­len­miş kar­ma­şık­lık de­nensis­tem­ler­de iki ek­sen var, kar­ma­şık­lık ve rast­ge­le­lik: “Top­lum­lar hem be­lir­li açı­lar­dan rast­ge­le, hem de kar­ma­şık bir ya­pı arz eder­ler.” Her bir sis­tem ken­di al­tın­da­ki sis­tem­le­rin­den olu­şur. O alt-sis­tem­le­rin de ken­di alt-sis­tem­le­ri var­dır. Yaz­ğan’a gö­re sis­tem­de mey­da­na ge­len kriz­le­ri her­kes ay­nı şe­kil­de ve­ya öl­çek­te kriz ola­rak al­gı­la­mı­yor ve de­ğer­len­dir­mi­yor: Sis­tem eğer bu du­ru­mu al­gı­la­dıy­sa, çök­me ih­ti­ma­li da­ha za­yıf­tır; ak­si hal­de sis­tem çö­ker ve ye­ri­ne ye­ni bir sis­tem ku­ru­lur. Bu ne­den­le kriz, sis­te­min sağ­lık­lı iş­le­di­ği­nin de bir gös­ter­ge­si­dir.
Yaz­ğan’ın su­nu­mu son­ra­sın­da so­ru-ce­vap kıs­mın­da ça­lış­ma­nın ta­rih­sel ör­nek­ler­le na­sıl de­lil­len­di­ri­le­bi­le­ce­ği tar­tı­şıl­dı. Ka­tı­lım­cı­la­rın teo­ri-pra­tik iliş­ki­si­ne da­ir yo­rum­la­rı, eleş­ti­ri­le­ri, kat­kı­la­rı ve so­ru­la­rı ile prog­ram so­na er­di.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).