Türkiye’de İslami İlimler üst başlığıyla bu alanda yapılan çalışmaların
hâsılasını ortaya koymayı hedefleyen serimize Kelâm ve Mezhepler Tarihi
sayıları ile devam ediyoruz. Daha önce Tefsir ve Kur’an İlimleri’ni iki cilt,
Hadis konulu sayıyı tek cilt, Fıkıh sayılarını ise Osmanlı Dönemi I-II, Cumhuriyet
Dönemi I-II olmak üzere dört cilt halinde yayınlamıştık. Şimdi İslami
İlimler sahasının diğer önemli bir ayağı olan ve üç cilt halinde hazırladığımız
Kelâm ve Mezhepler Tarihi sayılarıyla karşınızdayız. Serinin son halkasını
hâlihazırda çalışmaları sürdürülen ve yine Türkiye’de İslami İlimler üst başlığıyla
yayınlanacak olan Tasavvuf başlıklı sayılar oluşturacak. Bu seride
Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde yapılan İslami İlimler çalışmalarının
bir envanterinin çıkarılması, bu alanı genel olarak tanımlayabilmek
için mevcut çalışmaların değerlendirilmesi, henüz araştırmacıların yeteri
kadar ilgisini çekmemiş kaynak ve temaların gündeme getirilmesi ve bu alana
katkıda bulunmuş belli başlı kurumsal ve kişisel gayretlerin ortaya konulması
amaçlanmaktadır.

Elinizdeki Türkiye’de İslami İlimler: Kelâm ve Mezhepler Tarihi III sayısının
ilk makalesini “Cumhuriyet Döneminde Mezhepler Tarihi Yazıcılığı, Yeni
Metodoloji Arayışları ve Sorunları” başlığıyla Sönmez Kutlu kaleme aldı. Kutlu
yazısında Mezhepler tarihi yazımı alanında Cumhuriyet döneminde geliştirilen
birbirinden faklı yaklaşımlar, bunun ortaya çıkardığı çalışmalar ve bu bağlamda
zuhur eden sorunlar üzerine eğilmektedir. Sayının “Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı” başlıklı ikinci makalesinde
ise Osman Aydınlı, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e telif edilen Makâlât ve Fırâk
kitaplarını tespit ederek mezhepleri anlamaya yönelik yapılan tasnifler üzerinde
durmuş ve eserlerde takip edilen metotları değerlendirdi. Mehmet
Kalaycı “Osmanlı’da Eş‘arîlik - Mâturîdîlik İhtilafı Edebiyatı” başlıklı yazısında,
yazarlarının ait olduğu toplumsal bağlam ile metin arasındaki ilişkiyi tespit eden bağlamsal bir analiz yöntemi kullanarak Osmanlı’da Eş‘arîlik-
Mâturîdîlik ihtilafı bağlamında üretilmiş edebiyatın genel bir dökümünü
ortaya koydu. Doğan Kaplan “Alevîlerin Osmanlı’da Oluşturdukları İtikadî
Literatür” başlığını taşıyan makalesinde ise Alevîliğin temel yazılı literatürünü,
Türkiye Diyanet Vakfı tarafından Alevî-Bektaşî Dizisi adıyla yayımlanan ve
yine Alevîlerce muteber sayılan bazı diğer eserler üzerinden değerlendirdi.
Rifat Türkel “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü” başlıklı yazısında, Vehhâbilik
üzerine yapılan çalışmalarda batılı seyyah ve yazarları ile Vehhâbilerin kaynaklarının
ön plana çıkması sebebiyle, Osmanlı özelinde Vehhâbilik literatürünü
belirlemeyi, tasnif etmeyi ve bu literatürü tanıtmayı amaçladı. Adem
Arıkan “Çağdaş İslâmî Akımlar Literatürü” başlıklı makalesinde, bu alanda
genele yönelik olan literatür ile birlikte, akımların her biriyle ilgili müstakil
yapılmış çalışmalar üzerine de yoğunlaşarak alana dair mevcut geniş literatürden
seçme yapmak suretiyle değerlendirmelerde bulundu. Nurullah Ardıç
“Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hilafet Tartışmaları: Eleştirel Bir Değerlendirme”
başlıklı makalesinde önce II. Meşrutiyet dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında
Türkiye içinde ve dışında yaşanan hilafet tartışmalarına temel teşkil eden
birincil metinleri tanıtırken, ardından Türkiye içinde ve dışında özellikle XX.
yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkıp gelişen ikincil literatüre yönelik eleştirel
değerlendirmelerde bulundu. İhsan Timür “Osmanlı Maturidî Kelam Geleneğine
Yansımalarıyla el-Akîdetü’t-Tahâvîyye Şerhleri” başlıklı yazısında Ebû
Cafer et-Tahâvî’nin el-Akîde adlı kısa metni üzerine yazılmış şerh literatürünü
Osmanlı Kelâm literatürüne yansımasıyla birlikte ele aldı. Sayının “Osmanlı
Mehdîlik Literatürü” başlıklı son makalesinde Eyüp Öztürk, çok farklı tarihlerde
kaleme alınan yirmi civarında mehdîlik risalesini değerlendirdi.

Türkiye’deki Kelâm ve Mezhepler Tarihi çalışmalarını konu edinen bu
sayıların söyleşileri Prof. Dr. İlyas Çelebi, Prof. Dr. Şerafettin Gölcük ve Prof.
Dr. Ethem Ruhi Fığlalı gibi sahanın öncü isimleriyle gerçekleştirildi. Söyleşilerde
değerli hocalarımızın akademik çalışmalarının seyrini, Türkiye’deki ve
dünyadaki kelâm çalışmaları üzerine düşüncelerini, kazanımlar, sorunlar ve
öneriler çerçevesinde bugünkü ve gelecekteki kelâm çalışmalarının gidişatı
üzerindeki görüşlerini bulacaksınız. Elinizdeki Türkiye’de İslami İlimler:
Kelâm ve Mezhepler Tarihi III sayısında Prof. Dr. Ethem Ruhi Fığlalı ile yapılan
söyleşiyi okuyabilirsiniz.

Derginin son kısmında ise Türkiye araştırmaları üzerine Ocak 2017 – Haziran
2017 tarihleri arasında yayınlanan dergi ve makalelerin içeriklerini toplu
halde görebileceğiniz bir ek bulacaksınız.

Türkiye’de İslami İlimler: Kelâm ve Mezhepler Tarihi sayılarında çeşitli
nedenlerden ötürü yer verilemeyen, ancak kelâm ve mezhepler literatürü çerçevesinde zikredilmesi gereken bazı alanlar, türler ve eserler de vardır. Bu makaleler en başta henüz sayının planlama aşamasında gündeme alındı ve
ilgili müelliflere siparişleri yapıldı, ancak çeşitli sebeplerden dolayı süreç neticelenip
yazılar sayıya dahil edilemedi. Şüphesiz Osmanlı kelâmı ve mezhepler
tarihi üzerinde yapılacak her çalışmayı bekleyen ilk sorun bu alanda mevcut
olan envanterin çıkarılması düzeyinde görülen ciddi araştırma eksikliği ve
bunu başarma iddiasına sahip akademik ilgi ve birikimdir. Son yıllarda bu
alana dair ilgi artsa da hala araştırma yöntemi ve üslûbuna dair yeterli sayıda
öncü örnekler ortaya çıkmamıştır. Türkiye’deki yazma eserlerin kataloglama
ve dijitalleştirilmesinde arzu edilen gelişmelerin ancak son yıllarda başlamasının
da bunda etkili olduğunu unutmamak gerekir. Osmanlı kelamına ve mezhepler
tarihine dair genel makalelerin yokluğu yanı sıra önemli eserler veren
kelâmcılara, şerh ve haşiye gelenekleri oluşturan eserlere, önemli tartışma
konularına (mesâil) ve kelâmcıların gündemine dair çalışmalar da yapılamamıştır.
Elinizdeki bu çalışma her türlü eksikliğine rağmen mevcut durumun
görece bir resmini vermekte, eksikleri göstermekte ve yapılacak çalışmalara
ışık tutmaktadır.

Bu sayının çıkmasını sağlayan yazarlara, hakemlere, ajans görevlilerine,
yayın ve danışma kuruluna teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kelâm ve Mezhepler
Tarihi sayılarının hazırlanmasında baştan sona gösterdiği gayretten ötürü sayı
editörü Doç. Dr. Osman Demir’e bilhassa teşekkür ederiz.

Türkiye’de İslami İlimler serisinin Tasavvuf sayısında görüşmek üzere…

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi