Türkçe SIGN IN

Girit’e Veda! Osmanlı Giriti’nin Son Yılları

Pınar Şenışık

3 Mart 2008                  
De­ğer­len­dir­me: Fatma Sel Turhan
 
Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi’nin ay­lık fa­ali­ye­ti Tez/Ma­ka­le su­num­la­rı­nın 60. top­lan­tı­sın­da, Pı­nar Şe­nı­şık’tan Bo­ğa­zi­çi Üni­ver­si­te­si Ta­rih Bö­lü­mü’nde 2007 yı­lın­da ta­mam­la­dı­ğı “The Trans­for­ma­ti­on of Ot­to­man Cre­te: Cre­tans, Re­volts and Dip­lo­ma­tic Po­li­tics in the La­te Ot­to­man Em­pi­re, 1895-1898” ad­lı dok­to­ra te­zi­ni din­le­dik.
Os­man­lı Gi­riti’nin oto­nom Gi­rit’e dö­nü­şüm sü­re­ci­ni ele alan Şe­nı­şık’a gö­re hem dış­sal hem de iç­sel bo­yut­la­rı olan bu sü­re­cin dış­sal bo­yu­tu Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin Gi­rit’te ya­şa­nan­la­ra mü­da­ha­le­le­ri ve Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­ru­pa dev­let­le­ri nez­din­de gi­riş­ti­ği dip­lo­ma­tik mü­ca­de­le iken, iç­sel bo­yu­tu bu dö­nü­şüm­de mey­da­na ge­len olay­lar ve ye­rel ak­tör­le­rin bu dö­nü­şü­me kat­kı­la­rı­dır. Te­zin en önem­li vur­gu­su 1896-1897 is­yan­la­rı­nın, Os­man­lı Giriti’nin oto­nom Gi­rit’e dö­nü­şü­mün­de bir ki­lit rol oy­na­dı­ğı­dır. Bu is­yan­lar Os­man­lı Giriti’n­de­ki iç­sel ya­pı­yı de­ğiş­tir­mek­le kal­ma­mış, Os­man­lı son­ra­sı dö­ne­mi de şe­kil­len­dir­miş­tir. Bu is­yan­lar ay­rı­ca Gi­rit Hı­ris­ti­yan­la­rı­nı bir­bi­riy­le da­ha çok bü­tün­leş­tir­miş ve Gi­rit­li Müs­lü­man­lar ile Hı­ris­ti­yan­lar ara­sın­da­ki fark­lı­lık­la­rı öne çı­ka­rıp iki top­lum ara­sın­da­ki sı­nır­la­rı ye­ni­den be­lir­le­miş­tir. Baş­lan­gıç­ta elit­ler ta­ra­fın­dan ta­hay­yül edi­len fark­lı­lık­lar, ge­niş kit­le­le­rin ha­re­ke­ti ile ger­çek­li­ğe dö­nüş­müş­tür.
Tez­de­ki te­mel so­ru, ide­olo­ji, is­yan ve dip­lo­ma­si­nin Gi­rit­li­le­rin ha­ya­tı­nı ne öl­çü­de et­ki­le­di­ği­dir. Şe­nı­şık’a gö­re XIX. yüz­yıl­da Gi­rit Hı­ris­ti­yan­la­rı­nın si­ya­sal­laş­ma ve mil­li­yet­çi­leş­me­le­ri, Yu­nan mil­li­yet­çi­li­ği­ne re­fe­rans­ta bu­lu­nul­ma­dan açık­la­na­maz. Bu bağ­lam­da Yu­nan ulu­sal kim­li­ği­nin na­sıl imal edil­di­ği ve Gi­rit’e ne şe­kil­de nü­fuz et­ti­ği üze­rin­de du­ran Şe­nı­şık, sü­reç­te Yu­nan dev­le­ti­nin ya­yıl­ma­cı po­li­ti­ka­la­rı ile ide­olo­jik ve kül­tü­rel nü­fu­zu­nun çok önem­li bir rol oy­na­dı­ğı­na işa­ret et­mek­te­dir. Girit’in Yu­na­nis­tan’la bir­leş­me­si, ya­ni “eno­sis”in Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­rın mut­lak ve ye­gâ­ne ar­zu­su ol­du­ğu şek­lin­de­ki stan­dart gö­rü­şü eleş­ti­ren Şe­nı­şık, Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­rın asıl amaç­la­rı­nın ada­da var olan sos­yoeko­no­mik ve si­ya­sî ya­pı­yı de­ğiş­tir­mek ve Os­man­lı as­ker­le­ri­nin ada­dan çe­kil­me­si­ni sağ­la­ya­rak ik­ti­da­rı ele ge­çir­mek ol­du­ğu­nu be­lirt­mek­te­dir. Gi­rit ör­ne­ği­nin, Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun baş­ka vi­la­yet­le­rin­de ve di­ğer çok et­nik­li im­pa­ra­tor­luk­lar­da mey­da­na ge­len de­ği­şim ve ih­ti­laf­lar­la kar­şı­laş­tı­rı­la­bi­le­ce­ği üze­rin­de du­ran Şe­nı­şık, Gi­rit­li Müs­lü­man­lar ile Hı­ris­ti­yan­lar ara­sın­da­ki iş­bir­li­ği ve­ya ça­tış­ma­nın ben­zer­siz ol­ma­dı­ğı gö­rü­şün­de­dir. Gi­rit de­ne­yi­mi, da­ha ge­niş bir bü­tü­nün par­ça­sı­dır.
Bu ça­lış­ma bü­yük öl­çü­de Os­man­lı res­mî gö­rev­li­le­ri ta­ra­fın­dan üre­til­miş ar­şiv ma­ter­ya­li­ne da­yan­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da ağır­lık­lı ola­rak, Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şiv­le­ri’nde bu­lu­nan Yıl­dız Tas­ni­fi ve Gi­rit İra­de­le­ri Tas­ni­fi kul­la­nıl­mış­tır. Özel­lik­le Yıl­dız Pe­ra­ken­de Tas­ni­fi’nde ve Os­man­lı Ban­ka­sı Ar­şi­vi’nde mev­cut Gi­rit ile il­gi­li bel­ge­ler, Os­man­lı Gi­riti’ni ele alan bir tez ça­lış­ma­sın­da ilk de­fa kul­la­nıl­mış­tır. Bu bel­ge­le­rin ya­nı sı­ra Ame­ri­kan ve İn­gi­liz el­çi­lik ra­por­la­rı ile Os­man­lı­ca, Yu­nan­ca ve ya­ban­cı ba­sın­dan ba­zı ga­ze­te­ler de te­zin ana mal­ze­me­le­rin­den­dir.
Te­zin­de, fe­tih­ten son­ra ada­da­ki Müs­lü­man nü­fu­sun sür­gün po­li­ti­ka­la­rın­dan zi­ya­de yer­li hal­kın Müs­lü­man­laş­tı­rıl­ma­sıy­la oluş­tu­ğu­nun al­tı­nı çi­zen Şe­nı­şık, 1821 yı­lın­dan son­ra ada­da­ki Müs­lü­man nü­fus­ta azal­ma gö­rül­dü­ğü­nü ve özel­lik­le 1897’de­ki is­yan­dan son­ra bu du­ru­mun hız­lı bir dü­şü­şe dö­nüş­tü­ğü­nü be­lirt­mek­te­dir. Ma­yıs 1896’da ada­nın ba­tı böl­ge­sin­de iç hu­zur­suz­luk­lar art­mış, Müs­lü­man ve Hı­ris­ti­yan halk bir­bir­le­ri­ni öl­dür­me­ye baş­la­mış­tır. Hı­ris­ti­yan is­yan­cı­lar ta­ra­fın­dan Müs­lü­man­la­rın mal­la­rı yağ­ma­la­na­rak ev­le­ri ve zey­tin ağaç­la­rı ate­şe ve­ril­miş­tir. Öte yan­dan Gi­rit’te­ki is­ya­nı des­tek­le­mek üze­re Yu­na­nis­tan’dan ada­ya gö­nül­lü­ler ve as­ke­rî mü­him­mat gön­de­ril­miş­tir. Şu­bat 1897’de Yu­nan as­ker­le­ri ada­yı iş­gal eder. Bu is­ya­nın en şid­det­li aşa­ma­la­rın­dan bi­ri ada­nın do­ğu böl­ge­sin­de bu­lu­nan Es­ti­ye’de ger­çek­le­şir. 18 Mart 1897’de Gi­rit, Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin do­nan­ma­la­rı ta­ra­fın­dan ab­lu­ka al­tı­na alı­nır; ay­rı­ca Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin ami­ral­le­ri ada­da oto­no­mi ida­re­si­nin ku­rul­du­ğu­nu hal­ka ilan eder. Ada­nın iç ke­sim­le­rin­de ya­şa­yan ve is­yan­cı­la­rın sal­dı­rı­la­rı­na ma­ruz ka­lan Müs­lü­man halk Kan­di­ye, Han­ya ve Res­mo gi­bi bü­yük şe­hir­le­re göç eder. Gi­rit’te is­yan de­vam eder­ken Yu­nan çe­te­le­ri Te­sel­ya’da­ki Os­man­lı-Yu­nan sı­nı­rın­da pro­vo­kas­yon­la­ra baş­lar. Ab­dül­ha­mid’in tüm sa­vaş kar­şı­tı tu­tu­mu ve gi­ri­şim­le­ri­ne rağ­men 12 Ni­san 1897’de Os­man­lı-Yu­nan sı­nı­rın­da sa­vaş pat­lak ve­rir ve otuz gün sü­ren bu sa­vaş­ta Yu­nan or­du­la­rı Os­man­lı or­du­la­rı ta­ra­fın­dan ağır bir ye­nil­gi­ye uğ­ra­tıl­ma­sı­na rağ­men Os­man­lı Dev­le­ti ile Av­ru­pa dev­let­le­ri ara­sın­da İs­tan­bul’da ya­pı­lan ba­rış gö­rüş­me­le­rin­den ka­zanç­lı çı­kan ta­raf Yu­na­nis­tan olur. Sa­va­şın Gi­rit açı­sın­dan öne­mi, bu ta­rih­ten son­ra Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin Os­man­lı’nın ada­dan çe­kil­me­si­ne yö­ne­lik bas­kı­la­rı­nı aşa­ma­lı bir şe­kil­de art­tır­ma­la­rı­dır.
Bu bağ­lam­da Gi­rit’te Os­man­lı ida­re­sin­den oto­no­mi ida­re­si­ne ge­çi­şin ba­sit bir ge­çiş ola­rak ad­lan­dı­rı­la­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­ten Şe­nı­şık’a gö­re bu, hem si­ya­sî ve de­mog­ra­fik hem de sos­yoeko­no­mik bir dö­nü­şüm­dür. Bu de­ği­şim­le bir­lik­te ada­da­ki Müs­lü­man­lar el­le­rin­de­ki mal­la­rı Hı­ris­ti­yan­la­ra sa­ta­rak hız­la göç et­me­ye baş­la­mış­tır. Göç­le bir­lik­te Gi­rit da­ha ho­mo­jen bir ya­pı ar­zet­me­ye baş­la­mış ve Gi­rit Müs­lü­man­la­rı azın­lık du­ru­mu­na düş­müş­tür.
So­nuç­ta, Os­man­lı kay­nak­la­rı üze­rin­de yap­tı­ğı de­tay­lı in­ce­le­me­de Şe­nı­şık, dö­ne­min Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın Gi­rit’te­ki ge­liş­me­le­re ka­yıt­sız kal­ma­dı­ğı­nın ve ge­re­ken ça­ba­yı gös­ter­dik­le­ri­nin al­tı­nı çiz­mek­te­dir. Gi­rit’te hu­zur ve asa­yi­şin ye­ni­den sağ­la­na­bil­me­si için Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­ra bir­çok ay­rı­ca­lık ve­ril­miş ve re­form­lar ya­pıl­mış­tır. Do­la­yı­sıy­la, Şe­nı­şık’a gö­re, Os­man­lı Dev­le­ti’nin ada­da­ki re­form­la­rı en­gel­le­di­ği hu­su­sun­da Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin ıs­ra­rı doğ­ru­lu­ğu yan­sıt­ma­mak­ta­dır. Ar­şiv bel­ge­le­rin­den, Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın ama­cı­nın sa­de­ce sa­va­şı bas­tır­mak ol­ma­dı­ğı, ada­da hu­zur ve ba­rı­şı ye­ni­den te­sis et­mek için bü­yük ça­ba har­can­dı­ğı an­la­şıl­mak­ta­dır.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).