Türkçe SIGN IN

Türk Dış Politikasında Yumuşak Dengeleme: 2003 Irak Krizi Örneği

Murat Yeşiltaş

24 Kasım 2009
De­ğer­len­dir­me: K. Zafer Şen
 
Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­set Bi­li­mi ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Bö­lü­mü dok­to­rant­la­rın­dan Mu­rat Ye­şil­taş, Per­cep­ti­on: Jo­ur­nal of In­ter­na­tio­nal Af­fa­irs der­gi­sin­de ya­yın­la­na­cak olan “Soft Ba­lan­cing in Tur­kish Fo­re­ign Po­licy: The Ca­se of the 2003 Iraq War” (Tür­ki­ye’nin Dış Po­li­ti­ka­sın­da Yu­mu­şak Den­ge­le­me: 2003 Irak Sa­vaş’ı Ör­ne­ği) ad­lı ma­ka­le­si­ne iliş­kin su­nu­mun­da 2003 Irak Sa­vaşı ön­ce­sin­de Tür­ki­ye’nin te­mel dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nın bir ana­li­zi­ni yap­tı.
Ko­nuş­ma­sı­nın ilk kıs­mın­da Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı’na yö­ne­lik dış po­li­ti­ka­sı­na da­ir kav­ram­sal ça­lış­ma­la­rın az­lı­ğın­dan bah­se­den Ye­şil­taş, ken­di ana­li­zi­nin ne­o-kla­sik rea­list ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler te­ori­si­ne da­yan­dı­ğı­nı be­lir­te­rek, bu dö­ne­me yö­ne­lik dış po­li­ti­ka­nın söz­ko­nu­su kav­ram­sal çer­çe­ve ile da­ha iyi an­la­şa­bi­le­ce­ği­ni sa­vun­du. Ye­şil­taş’a gö­re, Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki te­mel dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yo­nun ABD ile bir­lik­te ha­re­ket et­ti­ği ya da ha­re­ket et­mek ni­ye­tin­de ol­du­ğu­nu ifa­de eden dış po­li­ti­ka ça­lış­ma­la­rın­da ya­nıl­tı­cı bir ba­kış açı­sı bu­lun­mak­ta­dır. Ye­şil­taş, yap­tı­ğı ana­liz­de ak­si­ne bir du­ru­mun söz­ko­nu­su ol­du­ğu­nu ile­ri sü­re­rek, Tür­ki­ye’nin söz­ko­nu­su sa­vaş ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka­sı­nın stan­dart rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­lar­la an­la­şı­la­ma­ya­ca­ğı­nı sa­vun­du ve Tür­ki­ye’nin dış po­li­ti­ka­sı­nı üç düz­lem­de ele alın­ma­sı ge­re­ken “yu­mu­şak den­ge­le­me” (soft ba­lan­cing) ola­rak ta­nım­la­dı.
2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­si­ne iliş­kin ya­pı­lan ça­lış­ma­lar -kav­ram­sal ola­rak bu ko­nu­da faz­la de­ğer­len­dir­me ol­ma­sa da- Tür­ki­ye’nin ABD ile “bir­lik­te ha­re­ket et­me” mo­ti­vas­yo­nu­nu “za­yıf bir gü­cün kuv­vet­li bir gü­cün pe­şi­ne ta­kıl­ma­sı (band­wa­go­ning)” şek­lin­de kul­la­nmak­ta­dır. Su­nu­mun­da Ye­şil­taş, or­ta­ya çı­kan söz­ko­nu­su ge­nel eği­li­min ak­si­ne Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nın açık bir şe­kil­de “pe­şi­ne ta­kıl­ma” ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­me­ye­ce­ği­ni ile­ri sür­dü.
Ye­şil­taş, stan­dart rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­la­rın dev­let­le­rin dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nı ya­pı­ya mah­kûm et­ti­ği­ni ve bu yol­la dev­let mo­ti­vas­yon­la­rı­nı açık­la­ma­nın ol­duk­ça ek­sik ve za­yıf ka­la­ca­ğı­nı ile­ri sür­dü. Ay­nı şe­kil­de söz­ko­nu­su kav­ram­lar ile it­ti­fak iliş­ki­le­ri­ni açık­la­ma­nın zor­lu­ğu­na de­ği­nen Ye­şil­taş’a gö­re 1 Mart sü­re­ci iki ana­liz düz­le­min­de, ya­ni hem mak­ro hem de mik­ro dü­zey­de ele alı­nır­sa an­la­şı­la­bi­lir. Bu du­rum­da, rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­nın bi­ze sun­du­ğu ana­liz dü­zey­le­ri­nin dı­şın­da hem böl­ge­sel düz­le­mi hem de kim­lik ve ka­rak­ter ba­kı­mın­dan dış po­li­ti­ka­nın ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı­nı dik­ka­te alan çok bo­yut­lu bir ana­liz yön­te­mi be­lir­le­mek ge­re­kir:
Bu­na gö­re ilk düz­lem dö­nü­şüm ve de­ği­şim bağ­la­mın­da sis­te­mik un­sur­la­ra odak­la­nan mak­ro ana­liz düz­le­mi­dir. Tür­ki­ye’nin be­nim­se­miş ola­gel­di­ği ulus­la­ra­ra­sı or­yan­tas­yon ge­le­ne­ği (ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun­luk ve ulus­la­ra­ra­sı ku­rum­lar­la uyum) ve kül­tü­rel bağ­lam­da ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı mak­ro ana­liz dü­ze­yin­de ele alı­na­bi­lir. İkin­ci düz­lem ise, dış po­li­ti­ka amaç­la­rı, dış po­li­ti­ka araç­la­rı, böl­ge­sel gü­ven­lik komp­lek­si ve ulu­sal çı­kar-gü­ven­lik al­gı­la­ma­sın­dan olu­şan mik­ro ana­liz düz­le­mi­dir. Bu çer­çe­ve­de Tür­ki­ye açı­sın­dan ba­kıl­dı­ğın­da, sis­te­mik dö­nü­şüm mak­ro po­li­ti­ka­la­rın be­lir­len­me­sin­de, kri­zin sey­ri kı­sa va­de­li ön­ce­lik ve teh­dit­le­rin be­lir­len­me­sin­de; ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı te­mel dış po­li­ti­ka amaç­la­rı­nın be­lir­len­me­sin­de; iç si­ya­sal me­ka­niz­ma­lar ise kriz dö­ne­min­de or­ta­ya çı­kan ön­ce­lik ve teh­dit­le­rin şe­kil­len­me­sin­de be­lir­le­yi­ci ol­mak­ta­dır.
Ye­şil­taş’a gö­re mak­ro-sis­te­mik açık­la­ma, dev­let­le­rin ken­di dı­şın­da et­ki­li olan ve da­ha çok sis­te­mik kı­sıt­la­ma­la­rın or­ta­ya çı­kar­dı­ğı mo­ti­vas­yon­lar­la il­gi­li­dir. Söz­ko­nu­su ana­liz düz­le­min­de bir dev­le­tin dış po­li­ti­ka dav­ra­nı­şın­da ilk ba­kıl­ma­sı ge­re­ken eği­lim­ler­den bi­ri, 11 Ey­lül son­ra­sın­da­ki ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min te­mel pa­ra­met­re­le­ri­nin ve -var­sa- dö­nü­şüm­le­rin han­gi düz­lem­de na­sıl al­gı­lan­dı­ğı­dır. Mak­ro düz­le­min ikin­ci önem­li aya­ğı­nı ise Tür­ki­ye’nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun ve ulus­la­ra­ra­sı hu­kuk­tan kay­nak­la­nan ve bu­na pa­ra­lel ola­rak için­de yer al­dı­ğı ku­rum­sal/ör­güt­sel bağ­lan­tı­la­rın Tür­ki­ye’ye yük­le­di­ği so­rum­luluk­lar­dır. Ye­şil­taş’a gö­re bu, bir böl­ge­sel kriz ve bu kri­ze mü­da­ha­le du­ru­mun­da, Tür­ki­ye’nin ilk il­gi­len­di­ği alan­lar­dan bi­ri­nin söz­ko­nu­su mü­da­ha­le­nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun­lu­ğu ve en önem­li­si de meş­ru bir mü­da­ha­le olup ol­ma­dı­ğı­nı sor­gu­la­ma­sı an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Üçüncüsü ise, sis­te­mik dü­zey­den böl­ge­sel dü­ze­ye odaklanarak, böl­ge­sel fak­tör­le­rin de dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yo­nun­da et­ki­li olup ol­ma­dı­ğı­na bak­mak­ta­dır. Söz­ko­nu­su böl­ge­sel düz­lem sa­de­ce bir ül­ke­nin ait ol­du­ğu top­lum­sal dü­zen­le­rin öne­mi­ni vur­gu­la­mak­la kal­maz, bun­la­ra ila­ve­ten, ül­ke­nin par­ça­sı bu­lun­du­ğu alt sis­te­min, di­ğer bir ifa­dey­le böl­ge­sel gü­ven­lik komp­lek­si­nin et­ki­le­ri­ni de he­sa­ba kat­mak zo­run­da­dır. Ye­şil­taş’a gö­re Tür­ki­ye, böl­ge­sel bir güç ol­ma­nın ge­tir­di­ği özel­lik­ler­den ötü­rü böl­ge­sin­de or­ta­ya çı­kan bir kriz­de, doğ­ru­dan bir kü­re­sel ak­tö­rün çı­kar­la­rıy­la bir­lik­te ha­re­ket et­mek­ten zi­ya­de, iz­le­ye­ce­ği dış po­li­ti­ka­nın muh­te­mel so­nuç­la­rı­nı ile­ri­ye dö­nük ola­rak dik­ka­te al­mak zo­run­da­dır. Bu un­sur da­ha çok kim­li­ğe ait di­na­mik­ler ta­ra­fın­dan be­lir­le­nir­ken, mev­cut bir kri­zi yal­nız­ca bir gü­ven­lik ya da is­tik­rar me­se­le­si ola­rak ele al­ma­mak­tır.
Ye­şil­taş için ikin­cil dev­let­le­rin bi­rin­cil dev­le­tin pe­şi­ne ta­kıl­ma mo­ti­vas­yo­nu ile ha­re­ket et­me­si­nin dı­şın­da bu stra­te­ji­den ay­rı ola­rak bir den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı iz­le­yip iz­le­ye­me­ye­ce­ği önem­li bir tar­tış­ma ko­nu­su­dur. Ye­şil­taş ko­nuş­ma­sın­da, ne­o-kla­sik rea­list ku­ram­cı­la­rın bir kav­ram­sal­laş­tır­ma­sı olan yu­mu­şak den­ge­le­me­nin, yu­ka­rı­da özet ola­rak ve­ri­len mak­ro sis­te­mik dü­zey­de it­ti­fak olu­şum­la­rı so­ru­nu ile doğ­ru­dan il­gi­len­me­den, Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka an­la­yı­şıy­la ör­tüş­tü­ğü­nü ile­ri sür­müş­tür. Yu­mu­şak den­ge­le­me, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı tek ku­tup­lu sis­tem için­de ABD’ye kar­şı di­ğer dev­let­le­rin mo­ti­vas­yon­la­rı­nı kla­sik an­lam­da den­ge­le­me ola­rak de­ğil, “ABD’yi zor­la­ma­ya ve kı­sıt­la­ma­ya yö­ne­lik bir ta­kım po­li­ti­ka­la­rın-stra­te­ji­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si” ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ye­şil­taş’a gö­re tek ku­tup­lu sis­te­min var­lı­ğı­nı ve­ri­li ka­bul edip, bu sis­tem için­de söz­ko­nu­su kut­bun li­der­li­ği­ni elin­de bu­lun­du­ran sü­per gü­ce kar­şı “sert den­ge­le­me”nin (hard ba­lan­cing) ya­pıl(a)ma­dı­ğı ve bun­dan do­la­yı da ikin­cil de­re­ce­de güç­lü dev­let­le­rin yu­mu­şak den­ge­le­me­yi ter­cih et­ti­ği­ni sa­vu­nan ye­ni-kla­sik rea­list­ler, söz­ko­nu­su mo­ti­vas­yo­nun se­be­bi­nin ABD’nin sis­tem için­de­ki güç da­ğı­lı­mın­da ilk sı­ra­da ol­ma­sı do­la­yı­sıy­la ikin­ci de­re­ce­den güç­le­rin sü­per güç kar­şı­sın­da as­ke­rî it­ti­fak ya­pı­la­rı­na gön­der­me ya­pan kla­sik an­lam­da den­ge­le­me ara­yı­şın­da ol­ma­dık­la­rı­nı öne sür­mek­te­dir­.
Ko­nuş­ma­sı­nın teo­rik çer­çe­ve­si­ni ge­niş bir şe­kil­de özet­le­yen Ye­şil­taş, ar­dın­dan Tür­ki­ye’nin yu­mu­şak den­ge­leme po­li­ti­ka­sı­nı üç düz­lem­de ele al­dı:
[i] Dip­lo­ma­tik yu­mu­şak den­ge­le­me: Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­si Or­ta­do­ğu’da­ki ha­re­ket­li dış po­li­ti­ka­sı­nın ama­cı ABD’nin Irak’a yö­ne­lik tek ta­raf­lı mü­da­ha­le­si­ni en­gel­le­mek­ti. Böl­ge­sel ma­li­yet­le­rin or­ta­ya çı­kar­dı­ğı bu yak­la­şı­mın so­mut so­nu­cu­nun 2003 Ocak ayın­da İs­tan­bul’da ya­pı­lan Irak’a Kom­şu Ül­ke­ler Dı­şiş­le­ri Ba­kan­la­rı Top­lan­tı­sı ol­du­ğu­ söy­le­ne­bi­lir. Söz­ko­nu­su top­lan­tıy­la Irak’a ve muh­te­mel Ame­ri­kan iş­ga­li­ne kar­şı böl­ge­de or­tak bir po­zis­yo­nu şe­kil­len­di­ren Tür­ki­ye, böy­le­ce, ABD’nin üze­rin­de kur­du­ğu dip­lo­ma­tik bas­kı­yı da den­ge­le­miş­tir. Bu po­li­ti­ka kı­sa va­de­de sa­va­şı ge­cik­tir­miş ve ABD’yi böl­ge­sel düz­lem­de yu­mu­şak bir şe­kil­de den­ge­le­miş­tir.
[ii] Ku­rum­sal yu­mu­şak den­ge­le­me: Tür­ki­ye, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem için­de ABD’ye kar­şı olu­şan po­zis­yonu kul­la­na­rak Bir­leş­miş Mil­let­ler, NA­TO ve AB baş­ta ol­mak üze­re çe­şit­li hü­kü­met­ler ara­sı ku­ru­luş­lar­da Irak kri­zi­nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun bir düz­lem­de çö­zül­me­si ge­rek­ti­ği­ yö­nün­de bir po­li­ti­ka ta­kip et­miş­tir. Bu düz­le­min en gü­zel ör­ne­ği ise Tür­ki­ye’nin Irak teh­di­di­ne kar­şı­lık NA­TO’dan bir sa­vun­ma kal­ka­nı ta­le­bin­de bu­lun­ma­ma­sı, böy­le­ce Irak’ı bir tehdit ola­rak gör­me­di­ği­ni ABD’ye ilet­miş ol­ma­sıy­dı.
[ii­i] Top­rak kul­la­nım red­di ola­rak yu­mu­şak den­ge­le­me: Yu­mu­şak den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı­nın en gü­zel ör­ne­ği -iç po­li­tik fak­tör­le­rin ol­duk­ça et­ki­li ol­du­ğu- 1 Mart tez­ke­re­si­nin mec­lis ta­ra­fın­dan ka­bul edil­me­me­siy­di. 1 Mart tez­ke­re­si ön­ce­sin­de ya­şa­nan bir di­zi olay (AKP gru­bu­nun top­lu ka­rar al­ma­ma­sı, MGK’nın mec­li­si işa­ret et­me­si, si­ya­sal ve top­lum­sal mu­ha­le­fet, TSK’nın net bir açık­la­ma yap­ma­ma­sı) tez­ke­re­nin bir ka­za ol­ma­dı­ğı­nın en açık gös­ter­ge­si­dir.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).