Türkçe SIGN IN

Türkiye Mimarlığı: Türkiye’de Mimarlığı Kimlik Bağlamında Tartışmak

Uğur Tanyeli

16 Aralık 2009
De­ğer­len­dir­me: Feyza Köse
 
1870’den bu­gü­ne mi­ma­ri­de kim­lik tar­tış­ma­sı­nı de­ğer­len­di­ren Yıl­dız Tek­nik Üni­ver­si­te­si Mi­mar­lık Bö­lü­mü ho­ca­la­rın­dan Prof. Dr. Uğur Tan­ye­li, mi­mar­lı­ğa iliş­kin ye­ni bir tar­tış­ma ala­nı or­ta­ya koy­du. Ge­le­nek­sel dün­ya­da­ki ai­di­yet kav­ra­mı­na ve mo­der­ni­te ile in­şa olu­nan kim­lik kav­ra­mı­na açık­lık ge­ti­re­rek, Tür­ki­ye mi­mar­lı­ğın­da bu tar­tış­ma­nın han­gi ze­min­de ve na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı­nı, mi­mar­lı­ğa form ola­rak ne za­man ve han­gi bi­çim­ler­de yan­sı­dı­ğı­nı gör­sel su­num­lar­la ör­nek­len­di­re­rek de­ğer­len­di­ren Uğur Tan­ye­li, ken­di po­zis­yo­nu­nu da Hint­li Sos­yal Bi­lim­ci Ho­mi Bhab­ha’nın kim­lik ta­nı­mı­nı re­fe­rans ala­rak tar­tış­ma­ya aç­tı.
Mi­mar­lık­ta kim­lik ko­nu­su­nun bü­tün top­lum­la­ra ve bü­tün çağ­la­ra ya­yı­lan bir yö­nü ol­du­ğu fik­ri hâ­kim ol­sa da, Tan­ye­li’ye gö­re mo­der­ni­te ile or­ta­ya çı­kan kim­lik tar­tış­ma­sı bağ­la­mın­da de­ğer­len­di­ril­me­li­dir. Mo­dern ön­ce­si dö­nem­de in­san­la­rın bu­lun­duk­la­rı yer­de ken­di­le­ri­ni ait his­set­tik­le­ri top­lum­sal ve kül­tü­rel bü­tün­ler ol­du­ğu­nu ve bu ya­pı­la­rın kim­lik ola­rak ifa­de edil­me­di­ği­ni be­lir­ten Tan­ye­li, bir mi­mar­lık ta­rih­çi­si ola­rak -sos­yal bi­lim­ci ol­ma­dı­ğı­nı da be­lir­te­rek- “ai­di­yet ya­pı­la­rı” ve “kim­lik ya­pı­la­rı” baş­lı­ğı al­tın­da yap­tı­ğı iki fark­lı ta­nım ile ko­nu­yu açık­la­dı.
Ai­di­yet, ki­şi­nin ge­le­nek­sel dün­ya­da ne­re­ye ait ol­du­ğu ko­nu­sun­da kuş­ku duy­ma­dan, han­gi top­lum­sal ve kül­tü­rel bü­tü­ne ait ol­du­ğu­nu tar­tış­mak­sı­zın bil­me hâ­li­dir. Ge­me­ins­chaft tü­rü ör­güt­len­me olan bu top­lum­sal ce­ma­at­çi ya­pı­ya dâ­hil ol­du­ğu­nu­zu fark et­ti­ği­niz an­dan iti­ba­ren ai­di­yet so­ru­nu­nun dı­şın­da ka­lır­sı­nız. Bu ya­pı için­de ne­re­ye ait ol­du­ğu­nu­zu ka­rar ve­re­me­me gi­bi bir du­rum söz ko­nu­su ol­ma­dı­ğı gi­bi, si­zin dı­şı­nız­da ta­nım­la­nan bu du­rum­da “ben ki­mim” so­ru­su­na da im­kân yok­tur. Me­se­la Os­man­lı dün­ya­sın­da bir Boş­nak, Rum ya da Ar­na­vut ço­cu­ğu dev­şi­ri­le­rek yir­mi yıl son­ra ve­zir-i a‘zam­lı­ğa ata­na­bi­lir ve bu, onun için trav­ma­tik bir du­rum oluş­tur­maz. Tan­ye­li, en azın­dan ka­mu­sal alan­da böy­le bir so­ru­nun ol­du­ğu­na da­ir gü­nü­mü­ze ula­şan bir bel­ge­ye rast­la­ma­dı­ğı­nı ifa­de et­ti.
Bu ge­me­ins­chaft tü­rü ör­güt­len­me bi­çi­mi çö­zül­me­ye baş­la­dı­ğın­da; ya­ni “ben ki­mim” so­ru­su so­rul­ma­ya baş­lan­dı­ğı an­dan iti­ba­ren kim­lik tar­tış­ma­sı gün­de­me ge­lir. Ki­şi­nin -nes­ne gi­bi- ne­re­ye ait ol­du­ğu­nu ya da ne­re­ye ait ol­ma­dı­ğı­nı gör­me du­ru­mu kim­lik ya­pı­la­rı­nın in­şa olun­ma­sıy­la or­ta­ya çı­kı­yor. Baş­ka bir ze­min­de olu­şan kim­lik ya­pı­la­rı ai­di­yet ya­pı­la­rı­nın ye­ri­ni ala­rak mo­der­ni­te­nin “ben” ta­nı­mı­nı in­şa eder. Çe­şit­li kül­tür alan­la­rın­da, eği­tim­de, mi­mar­lık­ta, ede­bi­yat­ta, gün­de­lik ya­şam­da ve inanç­la­rı­mı­zın için­de her de­fa­sın­da bu tar­tış­ma üze­rin­den kim­li­ği ve kim­lik­le­ri ye­ni­den üre­tir hâ­le ge­li­riz.
Os­man­lı dün­ya­sın­da kim­lik tar­tış­ma­sı ne za­man or­ta­ya çık­tıy­sa mi­mar­lık­ta da o za­man or­ta­ya çık­mış­tır. Bu tar­tış­ma­nın mi­mar­lık ala­nın­da tes­pit edil­di­ği ilk me­tin Ha­lil Et­hem ve bir grup mi­ma­rın ha­zır­la­dı­ğı için­de Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­na iliş­kin açık­la­ma­la­rın ol­du­ğu ve Os­man­lı­ya ait bir grup ya­pı­nın rö­lö­ve­le­ri­nin çi­zi­li ol­du­ğu 1871 ta­rih­li Usûl-i Mi­ma­rî-i Os­ma­nî ad­lı ki­tap­tır. Ki­ta­bın ba­şın­da Os­man­lı mi­mar­lı­ğı ile il­gi­li tar­tış­ma oluş­tu­ra­cak çe­şit­li ar­gü­man­lar yer al­mak­ta­dır. Ki­tap­ta Ha­lil Et­hem, II­I. Se­lim dö­ne­min­den iti­ba­ren ya­ban­cı mi­mar­la­rı içi­mi­ze sok­tu­ğu­mu­zu ve on­la­rın es­te­tik zevk­le­ri­ne gö­re bi­na­lar yap­tı­ğı­mı­zı, ken­di mi­ma­rî alt ya­pı­mı­zı kay­bet­ti­ği­mi­ze da­ir ifa­de­ler kul­lan­mış­tır. Ay­rı­ca Er­me­ni mi­mar­la­rın Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­na va­kıf ol­ma­dık­la­rı için Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nın bo­zul­ma­sın­da rol oy­na­dık­la­rı­nı ifa­de eden açık­la­ma­lar mev­cut­tur. Ki­tap­ta Er­me­ni mi­mar­la­rın ­da yer al­ma­sı bu dü­şün­ce­yi çok çe­liş­ki­li bir ye­re otur­tur. Os­man­lı’nın he­men her dö­ne­min­de var olan ya­ban­cı mi­mar­lar ya da Er­me­ni mi­mar­la­rın bu dö­nem­den son­ra bir so­run ve bo­zul­ma ola­rak gö­rül­me­si ki­tap için­de bir kim­lik tar­tış­ma­sı ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Bu tar­tış­ma ben ve öte­ki ya­rıl­ma­sı­na işa­ret eden bir ze­min de mey­da­na ge­ti­rir. Me­tin­de bir grup mi­mar ar­tık öte­ki ola­rak ni­te­len­dir­mek­te­dir. Bu öte­ki mi­mar­lar or­ta­ya koy­duk­la­rı mi­ma­riy­le Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nı bo­zar­ken, di­ğer ta­raf­tan bu tar­tış­ma için­de Os­man­lı kim­li­ği ve Os­man­lı mi­mar­lı­ğı da in­şa et­miş­ler­dir. Bu du­rum­da “bo­zu­lan ne?” so­ru­su­na bo­zan üze­rin­den bir ta­rif ya­pıl­dı­ğı­nı ifa­de edi­yor Tan­ye­li.
Usul-i Mi­ma­rî-i Os­ma­nî uzun yıl­lar bo­yun­ca kul­la­nı­la­cak olan Tür­ki­ye’de­ki ulu­sal­cı di­lin bü­tün ve­ri­le­ri­ni ve ulu­sal­cı bi­çim­le­rin mi­ma­rî kö­ke­ni­ni de içer­mek­te­dir. Son­ra­ki dö­nem­ler­de ulu­sal­cı tar­tış­ma üze­rin­den mi­mar­lık üre­ten­ler, ulu­sal­cı üs­lup­ta mi­mar­lık üre­te­bil­mek için ge­rek­li olan ön­ce­ki dö­nem­ler­de ya­pıl­mış ta­rih­sel mi­ma­rî bi­çi­min mal­ze­me­si­ni, bü­yük öl­çü­de, bu ki­tap­ta­ki çi­zim­ler­den al­mış­lar­dır. Mi­mar­lık öze­lin­de ilk kim­lik tar­tış­ma­sı 1870’de Ha­lil Et­hem’in bu met­ni ile baş­la­mış ol­sa da bu dö­nem­de­ki pek çok mi­mar Er­me­ni ya da Av­ru­pa­lı ya­ban­cı mi­mar­lar ol­du­ğun­dan bu di­lin mi­ma­ri­ye yan­sı­ması ay­nı dö­nem­de ol­ma­mış­tır. An­cak Türk­ler mi­mar­lık eği­ti­mi alıp ya­pı üret­me­ye baş­la­dı­ğın­da, in­şa et­tik­le­ri ya­pı­la­rın mi­ma­rî bi­çi­min­de ulu­sal­cı an­la­yı­şın form­la­rı­nı gör­me­ye baş­la­rız.
Tan­ye­li su­nu­mun de­va­mın­da ya­pı gör­sel­le­ri üze­rin­den kro­no­lo­jik bir de­ğer­len­dir­me sun­du. Bi­rin­ci Ulu­sal Mi­mar­lık, İkin­ci Ulu­sal Mi­mar­lık ve bu iki dö­nem ara­sın­da ya­pı­lan ya­pı­la­rı ör­nek­ler üze­rin­den açık­la­dı. Ya­pı­la­rın es­te­tik bi­çim özel­lik­le­ri, bi­çim­le­ri üze­rin­den do­la­yım­la­nan an­lam­la­rı, mi­ma­rı, mi­ma­rı­nın yap­tı­ğı ya­pı üze­rin­den söy­le­dik­le­ri, mi­mar­lık ta­ri­hi sı­nıf­lan­dır­ma­sın­da ko­num­la­nan yer­le­ri öze­lin­de de­ğer­len­dir­di. Tan­ye­li, kim­lik tar­tış­ma­la­rın­dan ha­re­ket­le ya­pı­lan­la­rın, ay­rı­ca in­şa edil­mek ve top­lu­ma zor­la ka­bul et­ti­ril­mek is­te­nen kül­tü­rel bir ik­ti­da­rın da yan­sı­ma­la­rı ol­du­ğu­na dik­kat çek­ti. Son ola­rak kim­lik kay­gı­sı ta­şı­mak­sı­zın baş­ka kav­ram­sal kay­gı­lar­la ya­pı­lan mi­ma­rî ör­nek­ler üze­rin­den su­nu­mu­nu ta­mam­la­dı.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).