Türkçe SIGN IN

18. Yüzyıl Osmanlı Saray Haremi: Azat (Çırağ) Edilen Cariyeler

Betül İpşirli Argıt

15 Mart 2010                 
De­ğer­len­dir­me: Tubanur Saraçoğlu
 
Be­tül İp­şir­li Ar­gıt, Bo­ğa­zi­çi Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­dı­ğı “Ma­nu­mit­ted Fe­ma­le Sla­ves of the Ot­to­man Im­pe­ri­al Ha­rem (Sa­ra­yîs) in the Eigh­te­enth Cen­tury Is­tan­bul” baş­lık­lı dok­to­ra te­zin­de azat edi­le­rek Sa­ray­dan çı­rağ edi­len ca­ri­ye­le­rin ha­yat­la­rı­nı in­ce­le­mek­te­dir. Ge­rek kay­nak­la­rı, ge­rek­se ele al­dı­ğı ko­nu iti­ba­riy­le bu sa­ha­da önem­li bir boş­lu­ğu dol­du­ran tez, Sa­ra­ya men­su­bi­ye­tin pat­ro­naj iliş­ki­le­ri ile ne­ti­ce­len­di­ği­ni, Ha­rem’de baş­la­yan pat­ro­naj ağı­nın Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra da de­vam et­ti­ği­ni, do­la­yı­sıy­la dö­ne­min po­li­tik şart­la­rı için­de, pa­di­şah ha­ne­si­nin sa­dık müt­te­fik­le­ri olan Sa­ray­dan çı­rağ edil­miş bu ka­dın­la­rın, Sa­ray po­li­ti­ka­sı­nın iş­le­yi­şi­nin önem­li bir par­ça­sı ol­duk­la­rı­nı or­ta­ya koy­ma­ya ça­lı­şı­yor.
Bu bağ­la­ma­da, Os­man­lı Sa­ra­yın­dan azat edi­len ca­ri­ye­le­rin Sa­ray­lı ol­ma­la­rı­nın ken­di­le­ri ve Pa­di­şah ha­ne­si için ne an­lam ifa­de et­ti­ği­ni sor­gu­la­yan Ar­gıt, baş­ta Top­ka­pı Sa­ra­yı Ar­şi­vi ol­mak üze­re, Baş­ba­kan­lık Dev­let Ar­şi­vi, Şer‘iy­ye si­cil­le­ri, me­vâ­cib ka­yıt­la­rı ve bu ka­dın­la­ra ait te­re­ke­ler­den yo­la çı­ka­rak, dö­ne­min si­ya­sî ve eko­no­mik pa­no­ra­ma­sı çer­çe­ve­sin­de söz­ko­nu­su so­ru­nun izi­ni sür­mek­te.
Ha­rem’de pa­di­şah ai­le­si, ida­rî per­so­nel ve hiz­met­li­ler­den olu­şan üç fark­lı ka­dın sı­nı­fın­dan, bu ça­lış­ma kap­sa­mın­da ele alı­nan­lar ikin­ci ve üçün­cü grup ile vak­tiy­le pa­di­şah ha­re­mi­ne gi­ren an­cak da­ha son­ra baş­ka­la­rıy­la ev­le­nen ka­dın­lar­dır. Bu ka­dın­lar Sa­ray kül­tü­rü­nün hal­ka açı­lan ka­pı­sı ol­ma­la­rı­nın ya­nı­sı­ra Sa­ray ile olan pat­ro­naj iliş­ki­le­ri do­la­yı­sıy­la Sa­ray po­li­ti­ka­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni de sür­dür­müş­ler­dir. Ar­gıt’a gö­re ko­nu­ya ışık tu­ta­cak bir baş­ka du­rum, pa­di­şah ha­ne­si­nin 16. yüz­yı­lın ilk ya­rı­sın­da sa­hip ol­du­ğu gü­cün, 17. yüz­yıl­da ar­tık pa­şa ha­ne­le­ri ve üst dü­zey yet­ki­li­le­rin ken­di oluş­tur­duk­la­rı ha­ne­le­re kay­ma­sı­dır.
Taht­tan in­di­ril­me­le­rin sık­ça ya­şan­dı­ğı bu de­vir­ler­de pa­di­şah gü­cü­nün meş­ru­iye­ti­nin tek­rar sağ­lan­ma­sı ge­rek­mek­te­dir. Tez çer­çe­ve­sin­de pa­di­şah kız­la­rı­nın Bo­ğaz kı­yı­la­rın­da ve Ha­liç’te mi­ma­ri ya­pı­lar in­şa et­tir­me­le­ri pa­di­şa­hın gü­cü­nü hal­ka tek­rar gös­ter­me gi­ri­şi­mi ola­rak okun­mak­ta­dır. Ay­rı­ca Sa­ray eli­ti ile hal­kı bu­luş­tu­ran me­kân­lar ola­rak me­si­re yer­le­ri de önem ka­zan­mış­tır. Bu­ra­lar­da Sa­ray ya­şan­tı­sı kıs­men ken­di­ni gös­ter­mek­te, halk özen­di­ği bu ya­şan­tı­yı tak­li­de yö­nel­mek­te­dir. Kı­lık kı­ya­fet ile il­gi­li dü­zen­le­me­ler­de Sa­ray­lı ka­dın­lar gi­bi gi­yi­nil­me­si­nin ya­sak­lan­ma­sı bir yan­dan Sa­ray kül­tü­rü­nün hal­ka ta­şın­dı­ğı­nı gös­te­ren, bir yan­dan da iki grup ara­sın­da­ki sta­tü far­kı­nı vur­gu­la­yan en önem­li ve­ri­ler­dir.
Ça­lış­ma­da Sa­ray­dan azat edi­len ca­ri­ye­ler ile Sa­ray ara­sın­da­ki ir­ti­bat­lar pat­ro­naj iliş­ki­le­ri çer­çe­ve­sin­de ele alın­mak­ta­dır. Ara­la­rın­da kan ba­ğı bu­lun­ma­yan ve “fark­lı sta­tü­le­re sa­hip iki gru­bun iliş­ki­si” şek­lin­de de­ğer­len­di­ri­le­bi­le­cek pat­ro­naj­da üst grup alt gru­bu hi­ma­ye edip bir ta­kım ih­san ve ni­met­ler su­nar­ken, hi­ma­ye edi­len grup sa­da­kat ve bağ­lı­lık gös­te­re­rek bu ih­sa­na kar­şı­lık ver­mek­te­dir. Sta­tü fark­la­rı­nın et­ki­li ol­du­ğu pat­ro­naj iliş­ki­le­ri­nin, kar­şı­lık­lı olu­şu da önem­li­dir. Fark­lı yer­ler­de bu­lun­sa­lar da­hi ara­la­rın­da­ki iliş­ki­ler de­vam et­mek­te­dir.
Pe­ki, ca­ri­ye­le­rin Sa­ra­ya alı­nı­şı ve Sa­ray­dan çı­kış­la­rı na­sıl ol­muş­tur? Sa­ra­ya gi­ren ka­dın­lar ai­le­le­riy­le ir­ti­bat­la­rı kop­tu­ğu için Sa­ra­yı ken­di ai­le­le­ri ola­rak be­nim­se­mek­te­dir. 7-9 yıl ka­dar hiz­met et­tik­ten son­ra da çe­şit­li şe­kil­ler­de pa­di­şah ha­ne­sin­den ay­rı­lır­lar. Bu­nun­la bir­lik­te gö­rev­le­ri ge­re­ği ba­zı­la­rı­nın ömür­le­ri­nin so­nu­na ka­dar Sa­ray­da kal­dı­ğı da bi­lin­mek­te­dir. Ken­di ar­zu­suy­la Sa­ray­dan ay­rı­lan­lar ol­du­ğu gi­bi pa­di­şa­hın de­ğiş­me­si du­ru­mun­da Ha­re­min ta­ma­mı­nın de­ğiş­ti­ril­me­si su­re­tiy­le ay­rı­lan­lar da var­dır. Bu ki­şi­le­rin Sa­ray­da kal­dık­la­rı sü­re ile il­gi­li ke­sin so­nuç­lar el­de edi­le­me­mek­te­dir.
Sa­ray­da­ki ka­dın­lar ara­sın­da­ki he­te­ro­jen ve hi­ye­rar­şik iliş­ki, bu ka­dın­la­rın Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra­ki ha­yat­la­rı in­ce­le­nir­ken de göz önün­de bu­lun­du­rul­ma­lı­dır. Sa­ray­dan ay­rı­lan ka­dın­la­rın da­ha son­ra­ki ha­yat­la­rın­da Sa­ray­la or­ga­nik bağ­la­rı de­vam et­mek­te­dir. Zi­ra bu ki­şi­le­rin iş­le­ri Sa­ray per­so­ne­li ta­ra­fın­dan ta­kip edil­mek­te, he­men he­men bü­tün da­va­la­rı Sa­ray­da gö­rül­mek­te­dir.
Sa­ray­lı ka­dın­la­rın ev­li­lik­le­ri­ni, ne­re­de otur­duk­la­rı­nı, Sa­ray­la ir­ti­bat­la­rı­nı, mad­dî du­rum­la­rı­nı, ha­yır iş­le­ri­ni bu iliş­ki­ler çer­çe­ve­sin­de ele alan Ar­gıt şun­la­rı söy­le­mek­te­dir:
Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra çık­ma­ba­şı de­ni­len ki­şi­ler ta­ra­fın­dan Sa­ray­da­ki sta­tü­le­ri­ne gö­re muh­te­lif ki­şi­ler­le ev­len­di­ri­len ca­ri­ye­le­rin ev­li­lik­le­ri pa­di­şah ha­ne­si için önem­li­dir. Gü­cü git­tik­çe ar­tan bir si­ya­sî eli­tin oluş­tu­ğu bu dö­nem­de as­ke­rî sı­nı­fın fark­lı ke­sim­le­ri­ne men­sup ki­şi­ler­le ev­le­nen Sa­ray­lı ka­dın­la­rın bir şe­kil­de den­ge kur­duk­la­rı göz­len­mek­te­dir. Bu yol­la üst dü­zey yet­ki­li­le­rin pa­di­şah ha­ne­si­ne sa­dık kal­ma­sı sağ­lan­mış­tır. Ço­ğun­luk­la İs­tan­bul’da otu­ran bu ka­dın­la­rın %82’si Su­ri­çi’nde ika­met et­miş­tir. Bu da Sa­ray çev­re­sin­de sa­dık ha­ne­le­rin oluş­ma­sı ve mer­ke­zin gü­cü­nü gös­ter­me­si açı­sın­dan mü­him­dir. Ay­rı­ca bu ha­ne­le­rin bu­lun­duk­la­rı ma­hal­le hal­kı ile ir­ti­ba­tı, Sa­ra­yın gü­cü­nün hal­ka intikâl et­me­si ba­kı­mın­dan da önem ar­zet­mek­te­dir. Ai­le sa­hi­bi ol­ma­yan ca­ri­ye­ler ise mad­di im­kân­la­rı­nı çeş­me, mes­cid, sıb­yan mek­te­bi gi­bi ha­yır iş­le­rin­de sarf et­miş­tir. Sa­ray’ın mad­di des­te­ği­ni hal­ka dö­nük ola­rak kul­la­nan bu ca­ri­ye­ler yi­ne ha­ne­ye hiz­met et­mek­te­dir.
Ni­hai ker­te­de Ar­gıt’a gö­re, Sa­ray­lı ol­mak hem ca­ri­ye­le­rin Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra­ki ha­ya­tın­da hem de bu dö­nem­de­ki fa­ali­yet­le­ri ile pa­di­şah ha­ne­si­nin nü­fu­zu­nun güç­len­me­sin­de ve bu gü­cün hal­ka yan­sı­tıl­ma­sın­da et­ki­li bir un­sur­dur. Sa­ray­lı ka­dın ömür bo­yu Sa­ray­lı­dır ve han­gi sta­tü­de olur­sa ol­sun ha­mi­si pa­di­şa­ha sa­da­kat­le ömür bo­yu hiz­met­te bu­lu­nur.

NEWS

ALL NEWS

EDITOR'S CHOICE

SEMINARS

As the most traditonal activity of BISAV, the courses take place in every fall and spring of a year.

MORE INFO


FOLLOW US

Add your e-mail address here to be informed about our programs (seminars, symposiums, panels, etc.).