De­ğer­len­dir­me: Feyza Köse

İs­tan­bul Tek­nik Üni­ver­si­te­si Mi­mar­lık Fa­kül­te­si Res­to­ras­yon Bö­lü­mü ho­ca­la­rın­dan Prof. Dr. Ah­met Er­sen, ko­ru­ma ve res­to­ras­yo­nun or­ta­ya çı­kı­şı­nı ve bi­lim­sel bir di­sip­lin ola­rak ge­li­şim sü­re­ci­ni, Tür­ki­ye’de tar­tış­ma­lı bir alan olan ko­ru­ma ala­nın­da­ki tec­rü­be­le­ri üze­rin­den de­ğer­len­dir­di.

Ah­met Er­sen ko­nuş­ma­sın­da ön­ce­lik­le otan­tik­lik kav­ra­mı­nın ve bu kav­ra­mın mi­ma­rî ko­ru­ma­da na­sıl bir an­lam ta­şı­dı­ğı­nın üze­rin­de dur­du. Ar­dın­dan ko­ru­ma dü­şün­ce­si­nin 19. yüz­yıl Av­ru­pa’sın­da na­sıl or­ta­ya çı­kıp ge­liş­ti­ği­ni, han­gi sü­reç­ler­le ol­gun­la­şıp bi­lim­sel ko­ru­ma di­sip­li­ni­ne ulaş­tı­ğı­nı ve Tür­ki­ye’de na­sıl yer bul­du­ğu­nu, ta­ri­hî çev­re üze­rin­de na­sıl bir et­ki­ye sa­hip ol­du­ğu­nu 1869-1996 yıl­la­rı ara­sın­da­ki dö­nem ara­lı­ğın­da de­ğer­len­dir­di.

Gü­nü­müz ko­ru­ma di­sip­li­nin­de te­mel an­la­yı­şın otan­ti­ği ko­ru­ma ol­du­ğu­nu vur­gu­la­yan Er­sen otan­ti­ğin ke­li­me an­la­mı­nı ger­çek, dü­rüst; sah­te, ikin­ci üre­tim ya­hut rep­li­ka ol­ma­yan şek­lin­de açık­la­dı. Otan­tik­lik kav­ra­mı­nın mi­ma­rî ko­ru­ma­da­ki uy­gu­la­ma­la­ra yan­sı­ma­sı­nın 1960’lar­dan son­ra baş­la­dı­ğı­nı ve 1990’lar­da bel­li bir nok­ta­ya gel­di­ği­ni ak­tar­dı. Otan­tik­li­ğin ko­run­ma­sı­nı, bir şe­yin, ta­şı­dı­ğı de­ğe­rin ar­ka­sın­da­ki so­yut kül­tür­le bir­lik­te, ya­ni inanç­la­rı ve fel­se­fe­siy­le bü­tün ola­rak ko­run­ma­sı şek­lin­de açık­la­yan Er­sen, ta­şı­nır ob­je­ler­de otan­tik­li­ğin çok net ol­ma­sı­na kar­şın, mi­ma­ri­de da­ha be­lir­siz ol­du­ğu­nu vur­gu­la­dı. Ya­pı­la­rın za­man için­de iş­lev de­ği­şik­li­ği­ne uğ­ra­ya­bi­le­ce­ği­ni ve çe­şit­li ta­mir­ler ge­çi­re­bi­le­ce­ği­ni, bu açı­dan ya­pı­la­rın ge­çir­di­ği çe­şit­li ev­re­le­rin de ta­rih­sel otan­tik­lik kav­ra­mı­nın bir par­ça­sı ola­rak ori­ji­nal ka­bul edil­di­ği­ni açık­la­dı.

Ko­nuş­ma­sı­nın ikin­ci bö­lü­mün­de Er­sen res­to­ras­yon dü­şün­ce­si­nin Av­ru­pa’da ilk de­fa 19. yüz­yı­lın or­ta­la­rın­da be­lir­me­ye baş­la­dı­ğı­nı, bu sü­reç­te en önem­li fak­tö­rün Sa­na­yi Dev­ri­mi ve son­ra­sın­da ge­li­şen sü­reç­ler ol­du­ğu­nu açık­la­dı. Bu bağ­lam­da, res­to­ras­yon dü­şün­ce­si­nin or­ta­ya çı­kı­şın­da­ki di­ğer önem­li fak­tör­ler şun­lar­dır: Sa­na­yi Dev­ri­mi ile ye­ni ya­pı mal­ze­me­le­ri ve ya­pı tip­le­ri­nin or­ta­ya çı­kı­şı; kent­ler­de­ki nü­fus ar­tı­şıy­la ye­ni ko­nut tip­le­ri­nin ya­pı­lı­şı; mo­tor­lu ta­şıt tra­fi­ği ile ye­ni yol­la­rın açıl­ma­sı ve Fran­sız Dev­ri­miy­le bur­ju­va­zi­nin aris­tok­ra­si­ye düş­man­lı­ğı se­be­biy­le onu tem­sil eden anıt ve ya­pı­la­rı tah­rip et­me­si. Bun­dan ön­ce­ki dö­nem­le­re ait ya­pı­lar­da­ki ta­mir­le­rin ve ye­ni ek­le­rin dö­ne­min mi­ma­rî üs­lup­la­rı ile ya­pıl­dı­ğı­nı söy­le­yen Er­sen, 19. yüz­yı­la ge­lin­di­ğin­de üs­lup­la­rın çö­zül­me­si, mal­ze­me mor­fo­lo­ji­sin­de­ki de­ği­şim­ler, ye­ni ya­pı tek­nik­le­ri­nin or­ta­ya çı­kı­şı ve mo­dern mi­ma­ri­ye ge­çi­şin er­ken san­cı­la­rı gi­bi se­bep­le­rin sü­re­ge­len iş­le­yi­şi de­ğiş­tir­di­ği be­lirt­ti. Tüm bu fak­tör­le­rin o za­ma­na ka­dar va­rol­ma­yan ko­ru­ma ve res­to­ras­yon dü­şün­ce­si­ni or­ta­ya çı­kart­tı­ğı­nı, Fran­sa’da Vi­ol­let le Duc is­mi­nin bu alan­da­ki ye­ni yak­la­şı­mıy­la öne çık­tı­ğı­nı söy­le­yen Er­sen, Vi­ol­let le Duc’ün ay­nı za­man­da Fran­sız mer­ke­zî ulus-devleti­nin ida­re­si ve des­te­ği al­tın­da yap­tı­ğı uy­gu­la­ma­lar­la bu alan­da ön­cü ol­du­ğu­nu ifa­de et­ti. Duc’ün dü­şün­ce­si­ne gö­re “res­to­ras­yon ko­ru­mak ve onar­mak de­ğil ya­pı­yı hiç­bir za­man va­rol­ma­dı­ğı ka­dar bir bü­tün­lük için­de sun­mak­tır” di­yen Er­sen’e gö­re bu dü­şün­ce Av­ru­pa’da da et­ki­li bir bi­çim­de ya­yı­lır; fa­kat bu an­la­yış ya­pı­la­rı öz­gün hâl­le­rin­den fark­lı­laş­tı­rır. Er­sen, za­man için­de ya­pı­la­rı tah­rif eden res­to­ras­yon an­la­yı­şı­na da tep­ki­ler doğ­du­ğu­nu, bu alan­da en önem­li mu­ha­lif is­min mo­dern ko­ru­ma ku­ra­mı­nın ön­cü­sü olan İs­koç kö­ken­li John Rus­kin ol­du­ğu­nu açık­la­dı. Fran­sa’da do­ğan bu res­to­ras­yon an­la­yı­şı­na cid­di eleş­ti­ri­ler ge­ti­ren Rus­kin, Er­sen’in ifa­de­le­ri­ne gö­re tek­nik ola­rak bir şey söy­le­me­se de il­ke­sel ola­rak or­ta­ya koy­du­ğu dü­şün­ce­le­riy­le önem­li oran­da ka­bul gör­müş­tür. Di­ğer ta­raf­tan 20. yüz­yıl­da mo­dern res­to­ras­yon ku­ra­mı­nın doğ­du­ğu ye­rin İtal­ya ol­du­ğu­nu söy­le­yen Er­sen’e göre, İtal­ya’nın eko­no­mik güç­süz­lü­ğün­den do­la­yı bu tar­tış­ma­la­rı ge­ri­den ta­kip et­mesi, ona bu avan­ta­jı sağ­la­mıştır. Bu iki zıt dü­şün­ce­nin sen­te­zi olan bi­lim­sel res­to­ras­yo­nun il­ke­le­ri 1930’lar­da İtal­ya’da or­ta­ya kon­muş­tur. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı sı­ra­sın­da Av­ru­pa’da ya­şa­na tah­ri­ba­ta kar­şı ay­dın­lar, bi­lim adam­la­rı ve sa­nat­çı­lar UNES­CO al­tın­da top­la­na­rak anıt­la­rın ko­run­ma­sı için IC­CROM ku­rar­lar, 1964 Ve­ne­dik Top­lan­tı­sı ve Ve­ne­dik Tü­zü­ğü mo­dern res­to­ras­yon ku­ra­mı­nın te­mel il­ke­le­ri­ni ta­nım­lar. Ve­ne­dik Top­lan­tı­sı’ndan son­ra ku­ru­lan di­ğer bir si­vil top­lum ör­gü­tü olan ICO­MOS “Dün­ya Kül­tür Mi­ras”ı kav­ra­mı­nı or­ta­ya çı­kar­tır. Er­sen, bu sü­reç­le­ri ko­ru­ma ku­ra­mı­nın ol­gun­laş­ma­sın­da önem­li aşa­ma­lar ola­rak açık­lar­ken, ay­rı­ca “Dün­ya Kül­tür Mi­ra­sı” kav­ra­mı­nın in­san­lık ta­ri­hi­nin ta­nım­lan­ma­sı ba­kı­mın­dan öne çı­kan önem­li anıt­lar ve sit­le­rin öz­gün ve otan­tik bir şe­kil­de ko­run­ma­sı il­ke­si­ni kap­sa­ma­sı açı­sın­dan çok önem­li ol­du­ğu­nu vur­gu­la­dı.

Er­sen, biz­de ko­ru­ma dü­şün­ce­si­nin or­ta­ya çı­kı­şı ve yer­leş­me­sin­de et­ki­li olan ya­sal ge­liş­me­le­rin kro­no­lo­ji­si­ni de açık­la­ya­rak ko­nuş­ma­sı­na de­vam et­ti ve ya­sal sü­reç­le­re kar­şın ta­ri­hî çev­re­nin ko­ru­na­ma­ma­sı, top­lum için­de ko­ru­ma bi­lin­ci ve du­yar­lı­lı­ğı­nın ye­ter­siz­li­ği gi­bi me­se­le­ler üze­rin­de dur­du. Bu du­ru­mu, 1923’ten son­ra­ki dö­nem­de cum­hu­ri­yet­le bir­lik­te si­ya­sî, top­lum­sal ve kül­tü­rel de­ği­şi­min çev­re­ye ba­kı­şı da et­ki­le­miştir. Er­sen, bir yan­dan Os­man­lı Dev­le­ti’nin ya­rat­tı­ğı fi­zik­sel çev­re için­de ya­şar­ken di­ğer ta­raf­tan onun kül­tü­rel mi­ra­sı­nı red­de­de­rek in­şa edi­len ye­ni re­ji­min ya­rat­tı­ğı ye­ni an­la­yı­şın ta­ri­hî çev­re­nin tah­ri­ba­tı­nın al­tın­da ya­tan en te­mel se­bep ol­du­ğu­nu açık­la­dı. Ah­met Er­sen, son ola­rak ar­tık kü­re­sel­leş­me ve ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler yo­luy­la Tür­ki­ye’nin de ev­ren­sel or­tak ka­bul­le­rin için­de yer al­dı­ğı­nı, ko­ru­ma il­ke­le­rin­de­ki ge­liş­me­le­ri res­mi­yet­te dün­ya ile pa­ra­lel ka­bul et­ti­ği­ni söy­ledi. Bu kabulün ta­ri­hî çev­re­nin ko­run­ma­sın­da ye­te­rin­ce et­ki­li ola­ma­ma­sı­nı da mo­dern­leş­me ile top­lum­da mey­da­na ge­len zi­hin­sel dö­nü­şüm­le ya­şa­nan kül­tü­rel ko­puş kar­şı­sın­da ko­ru­ma ve res­to­ras­yon il­ke­le­ri­nin iş­ler­lik ka­za­na­ma­ma­sına bağladı.