English GİRİŞ YAP

Kültür ve Medeniyet Tarihinde Fatih Haziresi

Ali Rıza Özcan

24 Aralık 2007              
De­ğer­len­dir­me: Reyhan Sarıkaya
 
İs­tan­bul’un en es­ki yer­le­şim mer­kez­le­rin­den bi­ri olan Fa­tih sem­ti Os­man­lı­la­ra ve Bi­zans’a ait iz­le­ri bün­ye­sin­de ta­şır. Bu sem­te adı­nı ve­ren Fa­tih Ca­mi­i, II. Meh­med ta­ra­fın­dan fe­tih­ten son­ra Ha­va­riy­yun Ki­li­se­si ka­lın­tı­la­rı üze­ri­ne in­şa edi­len ilk se­lâ­tin ca­mii ol­ma özel­li­ği­ne sa­hip­tir. Bu­gün, Fa­tih, Ba­ye­zid ve Sü­ley­ma­ni­ye ca­mi­le­ri bü­yük ve son de­re­ce de­ğer­li bi­rer ha­zi­re­ye sa­hip se­lâ­tin ca­mi­le­rin­den­dir. Bun­lar için­de Fa­tih Ca­mii Ha­zi­re­si, ha­zi­re­de med­fun ze­vat açı­sın­dan önem­li bir ye­re sa­hip­tir.
Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi, Ara­lık ayın­da dü­zen­le­di­ği Bir Ki­tap/Bir Ya­zar prog­ra­mın­da Mi­mar Si­nan Üni­ver­si­te­si Ge­le­nek­sel Türk Sa­nat­la­rı Bö­lü­mü Hat Ana­sa­nat Da­lı öğ­re­tim gö­rev­li­si Ali Rı­za Öz­can’ı ko­nuk et­ti. Öz­can, Türk Kül­tür ve Me­de­ni­yet Ta­ri­hin­de Fa­tih Kül­li­ye­si ad­lı ese­rin “Ha­zî­re” baş­lık­lı ikin­ci cil­di­nin ya­yı­na ha­zır­la­nış sü­re­ci­ni ve muh­te­va­sı­nı din­le­yi­ci­ler­le pay­laş­tı. Şim­di, ko­nu­ğu­mu­zun su­nu­mu­nu özet­le­me­ye ça­lı­şa­lım:
Me­zar, Arap­ça kö­ken­li bir ke­li­me olup, “zi­ya­ret ye­ri, zi­ya­ret edi­len ve ölü­nün gö­mül­dü­ğü yer” an­la­mı­na ge­lir. Ta­rih içe­ri­sin­de me­za­ra, ka­bir, sin, mak­ber, mak­be­re, med­fen, in­zi­va-gâh, hâb-gâh gi­bi isim­ler ve­ri­lir­ken, Mev­le­vî­ler de “su­san­lar, sus­muş­lar” an­la­mın­da “hâ­mû­şân” ifa­de­si­ni kul­lan­mış­lar­dır. Top­lu hal­de bu­lu­nan me­zar­lar ise me­zar­lık, me­za­ris­tan, kab­ris­tan ve ha­zi­re ola­rak anı­lır. Ha­zi­re­ler; kül­li­ye, ca­mi, tek­ke ve­ya mes­cit­le­rin et­ra­fın­da umu­mi­yet­le kıb­le ta­ra­fın­da yer alan hu­su­sî me­zar­lık­lar­dır.
Ha­zi­re­ler, için­de bu­lu­nan me­zar taş­la­rıy­la ta­ri­he ışık tu­tan bir açık ha­va mü­ze­si fonk­si­yo­nu­nu ic­ra eder­ler. Bu­ra­da ya­tan ze­va­tın ha­yat­la­rı hak­kın­da­ki kı­sa bil­gi­ler ka­dar sey­re­den­le­ri et­ki­le­yen ve her bi­ri sa­nat ese­ri olan me­zar taş­la­rı, dö­ne­min şa­ir­le­ri­ni, hat­tat­la­rı­nı, hak­kâk­la­rı­nı ve es­te­tik an­la­yı­şı­nı gü­nü­mü­ze ta­şı­yan önem­li bel­ge­ler­dir. XVII­I. ve XX. yüz­yıl­da­ki süs­le­me sa­na­tı­nın en gü­zel ör­nek­le­ri­ni Fa­tih Ca­mii Ha­zi­re­si’nde­ki me­zar taş­la­rın­da bu­la­bi­li­yo­ruz. Ay­rı­ca Ha­zi­re, için­de bu­lun­dur­du­ğu taş­la­rın es­te­tik özel­li­ği iti­ba­riy­le, Türk-İs­lâm me­de­ni­ye­ti ve taş iş­çi­li­ği açı­sın­dan ula­şı­lan se­vi­ye­yi en gü­zel şe­kil­de gös­ter­mek­te­dir.
XIX. yüz­yı­la ge­lin­ce­ye ka­dar ca­mi­le­rin ha­zi­re­le­ri­ne si­vil de­fin ya­pıl­maz­ken, XIX. yüz­yıl bir­çok açı­dan de­ği­şim­le­rin ya­şan­dı­ğı dö­nem olur. Me­zar­lık kül­tü­rü de bu de­ği­şim­den ken­di­ne dü­şen pa­yı alır. Da­ha ön­ce­le­ri şeh­rin muh­te­lif yer­le­rin­de tür­be ve kü­çük ha­zi­re­le­re rast­la­nır­ken XIX. yüz­yıl or­ta­la­rın­dan iti­ba­ren bu an­la­yış de­ği­şe­rek, ca­mi ha­zi­re­le­ri­ne da­ha çok de­fin ya­pıl­ma­ya baş­la­nır
Fa­tih Ca­mi­i’nin kıb­le ta­ra­fın­da, Çor­ba ka­pı­sı ve Tür­be ka­pı­sı ara­sın­da ka­lan Nak­şi­dil Sul­tan Tür­be­si’ni ve kü­çük kül­li­ye­si­ni de içi­ne alan ha­zi­re­nin te­şek­kü­lü, bu sa­ha­ya 1194/1780’den son­ra ya­pı­lan de­fin­ler­le baş­lar. Bu sa­ha son­ra­dan du­var­lar­la çev­ri­le­rek ka­pa­lı bir ala­na dö­nüş­tü­rü­lür. Ha­zi­re, Mü­ni­re Sul­tan Tür­be­si’nin he­men ya­nın­dan baş­la­yan ve Nak­şi­dil Sul­tan Tür­be­si’nin gi­ri­şi­nin sol ta­ra­fın­da ka­lan bi­na­la­rın ar­ka­sın­da­ki du­var­la iki­ye bö­lü­nür. Nak­şı­dil Sul­tan Tür­be­si’nin ön kıs­mı­na sa­ra­ya men­sup er­kek, ka­dın ve ço­cuk­la­rın def­ne­dil­me­si, en es­ki de­fin­le­rin bu­ra­da baş­la­dı­ğı­nı gös­ter­mek­te­dir. Sa­ha­nın ha­zi­re­ye dö­nüş­me­si, de­fin­le­rin az sa­yı­da ol­ma­sı se­be­biy­le za­man için­de ger­çek­le­şir. Olu­şu­mu hız­lan­dı­ran en önem­li se­bep sa­ray men­sup­la­rı dı­şın­da­ki­le­rin de ha­zî­re­ye gö­mül­me­le­ri­dir. Ha­zi­re­ye de­fin için sa­ray­dan, ya­ni pa­di­şah­tan izin al­mak ge­re­kir.
Fa­tih Ca­mii Ha­zi­re­si’nde 409 adet me­zar ta­şı bu­lun­mak­la be­ra­ber, boş me­zar­la­ra ait ol­du­ğu var­sa­yı­lan şa­hi­de­le­rin de nu­ma­ra­lan­dı­rıl­ma­sıy­la ra­kam 425’e ulaş­mış­tır. 47 adet me­za­rın sa­hip­le­ri ise tes­pit edi­le­me­miş­tir. Bun­lar­dan 113’ü ka­dı­na, 177’si ise er­ke­ğe ait me­zar taş­la­rı­dır. Ça­lış­ma­da 425 adet me­zar ta­şı­na nu­ma­ra ve­ri­lir­ken, bun­lar ara­sın­dan ta­rih, sa­nat ve kül­tü­rü­müz açı­sın­dan çok önem­li ka­bul edi­len 99 ade­di II. cilt­te, di­ğer­le­ri ise II­I. cilt­te re­sim­le­ri ve Os­man­lı­ca me­tin­le­ri, me­tin­le­rin Türk­çe ve İn­gi­liz­ce çe­vi­ri­le­ri ile oku­yu­cu­ya su­nul­muş­tur. Ha­zi­re­de med­fun ze­vat, mes­lek­le­ri­ne gö­re il­mi­ye, sey­fi­ye, ka­le­mi­ye ve ta­ri­kat men­sup­la­rı ol­mak üze­re dört ana grup­ta de­ğer­len­di­ri­lip bu gru­bun dı­şın­da ka­lan sa­nat­kâr­lar da ay­rı bir baş­lık al­tın­da ele alın­mış­tır. Me­zar taş­la­rı dil, şe­kil, me­zar tip­le­ri ve hat sa­na­tı açı­sın­dan in­ce­len­di­ği gi­bi, kul­la­nı­lan sem­bol­ler açı­sın­dan da bir tas­ni­fe ta­bi tu­tul­muş­tur. Ay­rı­ca ki­tap­ta, me­zar taş­la­rın­da­ki hat­tat im­za­la­rı ör­nek re­sim­ler­le bir­lik­te yer alır­ken, Fa­tih Ca­mii Ha­zi­re­si’nin bu­gün­kü va­zi­ye­ti­ni gös­te­ren bir plan da mev­cut­tur.
Gü­nü­müz­de, ha­zi­re­de med­fun Ga­zi Os­man Pa­şa, Şey­hü­lis­lâm Meh­med Re­fik Efen­di, Ah­med Mid­hat Efen­di, Ah­med Cev­det Pa­şa, Şeh­ben­der­za­de Fi­li­be­li Ah­med Hil­mi, Hat­tat Sa­mi Efen­di, Ga­zi Ah­med Muh­tar Pa­şa, Ali Emi­rî Efen­di, Meh­med Esad Ye­sa­rî, Ye­sa­rî­zâ­de Mus­ta­fa İz­zet, Sa­lih Ze­ki Bey, Bo­lâ­henk Nu­ri Bey, Âbi­din Pa­şa, Ah­med Amîş Efen­di ve da­ha ni­ce ta­ri­hî şah­si­yet­ler zi­ya­ret­çi­le­ri­ni bek­li­yor.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.