English GİRİŞ YAP

Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik

Elif Kara

3 Ma­yıs 2008               
De­ğer­len­dir­me: Ha­run Tür­ker Ka­ra
 
Kü­re­sel Araş­tır­ma­lar Mer­ke­zi­nin Özel Et­kin­lik prog­ra­mı­nın Ma­yıs ayın­da­ki ilk ko­nu­ğu On­do­kuz Ma­yıs Üni­ver­si­te­si İla­hi­yat Fa­kül­te­si Öğ­re­tim Gö­rev­li­si ve Din Psi­ko­lo­ji­si Ana­bi­lim Da­lı’nda dok­to­ra ada­yı Elif Ka­ra idi. “Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik” ko­nu­su­nun özel­lik­le din psi­ko­lo­ji­si ala­nın­da­ki iz­dü­şüm­le­ri­ni in­ce­le­yen ko­nu­ğu­muz Ka­ra ile ko­nu­nun di­nî ve psi­ko­lo­jik bo­yut­la­rı üze­ri­ne ko­nuş­tuk. 
Su­nu­mu­na 1965’den bu ya­na “öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik” kav­ra­mı­nın kul­la­nıl­ma­ya baş­la­dı­ğı­nı be­lir­te­rek baş­la­yan Ka­ra, ça­re­siz­li­ğin öğ­re­ni­le­bil­me­si­nin an­la­mı­nı ele ala­rak kav­ra­mın çer­çe­ve­si­ni çiz­me­ye ça­lış­tı. Öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik kav­ra­mı­nı ilk kez or­ta­ya atan Se­lig­man’ın hay­van­lar üze­rin­de uy­gu­la­dı­ğı bir de­ne­yi an­la­ta­rak kav­ra­ma gi­riş ya­pan ko­nu­ğu­muz, bu de­ney­le in­san psi­ko­lo­ji­si­nin sü­reç­le­rin­den bi­ri­ne de ışık tu­tul­du­ğu­nu vur­gu­la­dı. Söz ko­nu­su de­ney­de hay­van­lar ön­ce ka­ça­ma­ya­cak­la­rı, baş ede­me­ye­cek­le­ri bir acı­ya ma­ruz bı­ra­kıl­mış­lar­dır. De­nek hay­van­lar, bir sü­re kaç­mak için ça­ba­la­mış­lar fa­kat ba­şa­rı­lı ola­ma­mış­lar­dır. Bu ilk uy­gu­la­ma bir­kaç kez ya­pıl­dık­tan son­ra hay­van­la­ra ye­ni bir acı ve­ri­ci şok, ba­şa­ra­bi­le­cek­le­ri kaç­ma fır­sa­tıy­la be­ra­ber ve­ril­miş­tir. An­cak hay­van­lar bu de­fa kaç­ma­yı de­ne­me­miş­ler­dir.
Öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik mo­de­li açı­sın­dan, bu de­ne­yin öne­mi, de­nek­le­rin “dav­ra­nı­şın so­nu­cu et­ki­le­me­ye­ce­ği”ne da­ir bir öğ­ren­me ka­zan­mış ol­ma­la­rı­dır. Da­ha son­ra ya­pı­lan in­san de­ney­le­rin­de de ben­zer so­nuç­la­ra ula­şıl­mış­tır.
Ka­ra, bu­nun an­cak öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik ile mü­ca­de­le ede­bil­me yol­la­rı­nı gös­te­ren eği­tim­ler­le aşı­la­bi­le­ce­ği­ni vur­gu­la­dı. Ça­re­siz­lik his­si­ne ka­pıl­ma­nın ge­nel ola­rak dış­sal ve iç­sel ne­den­le­ri ol­du­ğu­nu be­lir­te­rek, ‘ka­der’ inan­cı­nın mo­de­lin kur­gu­su ge­re­ği iç­sel­leş­ti­ri­le­rek da­ha cid­di ça­re­siz­lik al­gı­sı­na yol aç­tı­ğı­nı söy­le­di. Ka­der an­la­yı­şı­nı öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik ek­se­nin­de in­ce­le­yen ko­nu­ğu­muz şu sap­ta­ma­lar­da bu­lun­du: “Öğ­re­nil­miş Ça­re­siz­lik mo­de­li­ne gö­re, bir bi­rey, ne tür bir dav­ra­nış­ta bu­lu­nur­sa bu­lun­sun, be­lir­li bir so­nu­cu kon­trol ede­me­di­ği­ni öğ­ren­di­ği tak­dir­de bir ba­şa­rı­sız­lık bek­len­ti­si oluş­tu­ra­cak ve ben­zer du­rum­lar­da, dav­ra­nış­la­rıy­la so­nu­cu kon­trol et­me­si müm­kün ol­sa bi­le ge­re­ken dav­ra­nış­la­rı yap­ma­ya­cak­tır.”
“Ba­zı in­san­la­rın ki­şi­sel kon­trol duy­gu­su yük­sek iken, ba­zı in­san­lar dav­ra­nış­la­rı ile baş­la­rı­na ge­len olay­lar ara­sın­da bağ­lan­tı kur­maz­lar. Dış kon­trol odak­lı bi­rey­le­rin, olum­suz olay­la­rın ger­çek­leş­me­si­ni en­gel­le­ye­me­ye­cek­le­ri dü­şün­ce­siy­le, iç kon­trol odak­lı bi­rey­le­re oran­la da­ha faz­la kay­gı, stres ve dep­res­yon ya­şa­dık­la­rı gö­rül­müş­tür. Ya­şa­dı­ğı olay­la­rın kon­tro­lü­nü hiç­bir şe­kil­de ken­di elin­de gör­me­ye­cek şe­kil­de bir ka­der inan­cı­na sa­hip olan ki­şi, dış kon­trol odak­lı­dır ve bu şe­kil­de ba­şa­rı­yı ken­di ça­ba­la­ma­sı­na bağ­lı dü­şün­me­yen, iç­sel di­na­mik­le­ri­ni de­ğer­len­dir­me­yen ki­şi ça­re­siz­li­ğe ol­duk­ça açık­tır.” 
“Di­ni­miz­de öz­gür ira­de ile dav­ra­nan in­san, se­çim­le­ri­nin so­nu­cun­dan so­rum­lu tu­tul­muş­tur. An­cak, ceb­ri ka­der an­la­yı­şı, ki­şi­le­rin çev­re­le­rin­de­ki olay­lar­da et­ki­li ola­ma­ya­cak­la­rı­nı, olum­lu olum­suz tüm ko­şul­lar­da ka­de­rin önün­de sü­rük­le­nen bir yap­rak gi­bi her şe­ye bo­yun eğ­me­le­ri ge­rek­ti­ği dü­şün­ce­si­ni içer­mek­te­dir. Bu yön göz önün­de bu­lun­du­ru­la­rak, bu şe­kil­de inan­ma­nın ça­re­siz­li­ğe ite­bi­le­ce­ği­ni söy­le­ye­bi­li­riz. Zi­ra bu mo­de­le gö­re ki­şi­nin olay­lar üze­rin­de kon­tro­lü yok­tur.”
“Ka­der inan­cı de­ğer­len­di­ri­lir­ken, ça­re­siz­lik içe­ren dü­şün­ce çiz­gi­sin­de ol­ma­mak, psi­ko­lo­jik açı­dan ve di­nî inanç açı­sın­dan önem­li­dir. İn­san ha­ya­tın­da önem­li bir yer tu­tan di­nî inanç, inan­cın özün­de sun­du­ğu in­sa­nın iyi­li­ği ve ge­li­şi­mi esa­sı­na ters dü­şe­cek şe­kil­de yo­rum­lan­dı­ğın­da psi­ko­lo­jik ya­ra­lar aça­bil­mek­te­dir. Bu­nun ön­le­mi­ni al­mak için bu gi­bi psi­ko­lo­jik ça­lış­ma­la­ra ih­ti­yaç var­dır.”
Ka­ra’nın özel­lik­le ka­der inan­cı­nı öğ­re­nil­miş ça­re­siz­lik açı­sın­dan ele al­ma­sı, din­le­yi­ci­ler­den ka­der inan­cı­nın çok ba­si­te in­dir­gen­di­ği eleş­ti­ri­le­ri­ni al­sa da bu ko­nu­da am­prik ça­lış­ma­lar ya­pıl­dı­ğı­nı ve bul­gu­la­rın is­ta­tis­ti­ki açı­dan an­lam­lı ol­du­ğu­nu vur­gu­la­ma­sı ve bu so­nuç­la­rı pay­laş­ma sö­zü ver­me­si tar­tış­ma­la­rı ha­fif­let­ti.
Din­le­yi­ci­le­rin üze­rin­de dur­du­ğu bir di­ğer hu­sus, özel­lik­le mü­za­ke­re ve re­el po­li­tik me­se­le­ler­de “ça­re­siz­li­ğin öğ­re­nil­di­ği” ko­nu­sun­da bul­gu­lar olup ol­ma­dı­ğı ise, son­ra­ki ça­lış­ma­la­ra il­ham ve­re­cek bir esin ol­du.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.