Sistemin Krizi ve Krizin Sistemi

Şükrü Yazğan

10 Nisan 2009
De­ğer­len­dir­me: Gülnur Kılıçoğlu
 
Kü­re­sel Araş­tır­ma­lar Mer­ke­zi’nin Ni­san ayın­da­ki Te­zat top­lan­tı­sın­da, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­set Bi­li­mi ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Bö­lü­mü’nden Dr. Şük­rü Yaz­ğan’ın “Kriz ve Sis­tem: Sis­tem­sel Kri­zin İn­ce­len­me­si ve Ulus­la­ra­ra­sı Sis­te­min Ye­ni­den Kur­gu­lan­ma­sı” baş­lık­lı te­zi­ni tar­tış­tık.
Do­ğa­nın dü­ze­ni­nin ve sı­nır­la­ma­la­rı­nın aşı­la­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­ten Yaz­ğan, ku­ru­lan tüm dü­zen­le­rin ar­ka pla­nın­da, gö­rüp bil­di­ği­miz fak­tör­le­rin ya­nı sı­ra, gö­zü­müz­le gör­me­di­ği­miz bir ku­ra­lın da­ha iş­le­di­ği­ni be­lirt­ti: Ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı; en­tro­pi. Kü­re­sel­leş­me sü­re­cin­de top­lum­sal kriz­le­rin güç­len­di­ği al­gı­la­ma­sı gi­de­rek yay­gın­la­şır­ken, mev­cut ba­kış açı­la­rı kri­zin di­na­mik­le­ri­ni ve top­lum­sal dü­zen üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni an­la­ma­da ye­ter­siz ka­lı­yor. Bu sü­reç­te kriz du­ru­mu­nun nes­nel ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bil­me­si için ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı­nın (en­tro­pi) ön­gö­rü­le­ri­ni ve kar­ma­şık sis­tem­ler yak­la­şı­mı­nın sis­tem­sel di­na­mik­le­re da­ir bul­gu­la­rı­nı dik­ka­te alan ye­ni bir yak­la­şı­ma ih­ti­yaç var. En­tro­pi doğ­ru­dan dü­zen­siz­li­ğin de­ğil; ener­jik dü­zen­siz­li­ğin, ya­ni ener­ji­nin kul­la­nı­la­bi­lir mik­ta­rı­nın bir öl­çü­sü­dür.
Ça­lış­ma­sın­da top­lum­sal dü­zen­le­rin ku­rul­ma­sı, ko­run­ma­sı ve çö­zül­me­si­ne da­ir ye­ni bir ku­ram­sal-kav­ram­sal çer­çe­ve­yi en­tro­pi ya­sa­sı ışı­ğın­da ge­liş­ti­ren Yaz­ğan’ın ifa­de et­ti­ği üze­re bu mo­del yal­nız­ca ger­çek olay­la­rın de­ğer­len­di­ril­me­sin­de kul­la­nı­la­bi­lir; za­ten “her­şe­yi açık­la­yan bir mo­del kar­ma­şık sis­tem­ler ku­ra­mı­nın da ifa­de et­ti­ği üze­re im­kân­sız­dır.” Yaz­ğan’a gö­re, kriz du­ru­mu va­ro­lu­şun asıl du­ru­mu­dur ve dü­ze­nin oluş­tu­rul­ma­sı, hâ­kim kriz du­ru­mu­nun ener­ji kul­la­nı­la­rak bas­kı­lan­ma­sıy­la müm­kün olur. Bu yüz­den de dü­ze­nin her se­fe­rin­de ye­ni­den oluş­tu­rul­ma­sı ge­re­kir. Dü­ze­ni “za­man me­kan­sal sü­rek­li­lik­ler kur­mak; sü­rek­li ku­ru­lan ve ye­ni­den ku­ru­lan/kur­gu­la­nan bir sü­reç” ola­rak ta­nım­la­yan Yaz­ğan, ye­ni­den ku­ru­lur­ken de dü­ze­nin be­lir­li bir ka­lı­ba uy­du­rul­ma­ya ça­lı­şıl­dı­ğı­nı be­lirt­ti.
Yaz­ğan’a gö­re bir şe­yin ne­re­de/na­sıl ha­re­ket et­ti­ği­ne da­ir va­ro­lan bü­tün ih­ti­mal­ler, bir dü­zen/sü­rek­li­lik için­de sı­nır­lan­dı­rı­lır ve bu­nun için de ener­ji ge­re­kir. Sis­te­min ener­ji dü­ze­yi, o sis­tem için­de ku­ru­la­bi­le­cek dü­zen­le­rin de ola­sı­lık sı­nır­la­rı­nı ve­rir. Ener­ji akı­şın­da­ki kar­ma­şık­laş­ma ise, sis­tem için­de her za­man va­ro­lan doğ­ru­sal ol­ma­yan di­na­mik­le­ri güç­len­dir­di­ği için kri­ze yat­kın­lı­ğı art­tı­rır. Bu çer­çe­ve­de, Yaz­ğan’a gö­re, bir sis­tem­sel bir­leş­me-bü­tün­leş­me sü­re­ci olan kü­re­sel­leş­me sü­re­ci, va­ro­lan dü­zen ka­lıp­la­rı­nı kar­ma­şık­laş­tır­dı­ğı için sis­tem­le­ri kri­ze da­ha yat­kın ha­le ge­ti­ri­yor. Sis­tem­sel ka­pan­ma ve çok­lu kriz un­sur­la­rı­nın et­ki­le­şi­miy­le olu­şan kriz sis­te­ma­ti­ği, bu yat­kın­lı­ğı da­ha da güç­len­di­ri­yor ve kü­re­sel­leş­me­nin kri­zi­ni üre­ti­yor. Bir dü­zen için ne ka­dar çok ola­sı­lık var­sa, o ka­dar çok ener­ji ge­re­ki­yor. Ka­pa­lı bir sis­tem­de ener­ji sü­rek­li dü­zen kur­mak için har­ca­nı­yor­sa, ener­ji gi­de­rek aza­lı­yor­dur; en­tro­pi gi­de­rek ar­tı­yor­dur. En so­yut ifa­dey­le, bü­tün mad­de­ler ken­di­si üze­rin­de ör­güt­le­nen ener­ji­den iba­ret­tir. Ken­di ha­ya­ti­ye­ti­mi­zi sür­dür­mek için dı­şa­rı­dan bir şe­kil­de ener­ji al­mak, içe­ri­de olu­şan dü­zen­siz­li­ği/atık­la­rı at­mak zo­run­da­yız. Yaz­ğan’a gö­re bu so­yut­la­ma dü­ze­yin­den bak­tı­ğı­mız­da, top­lum­lar da da­ha bi­linç­li bir şe­kil­de ben­zer bir şey ya­pı­yor.
Dü­zen­ler do­ğar, bü­yür ve ölür. Yaz­ğan’a gö­re en­tro­pi açı­sın­dan, bü­yü­me bir kar­ma­şık­laş­ma ve sis­te­min iç en­tro­pi­si­nin dü­şü­rül­me­si sü­re­ci­dir: Çün­kü en­tro­pi sis­tem­sel ola­sı­lık­la­rın da gös­ter­ge­si­dir. Dü­zen ken­di­ni ye­ni­den üret­mez; ener­ji kul­la­nı­mıy­la üre­ti­lir ve ay­nı ve­rim­li­lik­te tek­rar üre­ti­le­me­di­ği için ge­ri­le­me/çö­zül­me ken­di­li­ğin­den olu­şur. Ev­ren­de her­şe­yin çö­zül­me­ye/da­ğıl­ma­ya me­yil­li ol­du­ğu­nu ifa­de eden Yaz­ğan, bu­nu bir ör­nek­le açık­la­dı:
Bir du­va­rı ko­ru­mak için bu du­va­rı sü­rek­li ye­ni­den in­şa et­me­niz ge­re­kir. Bu­ra­da dü­zen ku­ru­cu me­ka­niz­ma­la­rı­mız, bu du­va­rı ya­pan in­san­lar ve kul­la­nı­la­cak alet­ler­dir. Biz du­va­rı tut­ma­ya, du­var da bo­zul­ma­ya ça­lı­şı­yor ve­ya bi­ri­le­ri du­va­rı hep bo­zu­yor. Du­va­rı yı­kan as­lın­da en­tro­pi de­ğil, di­ğer dü­zen­ler­dir. Si­zin oluş­tur­du­ğu­nuz dü­zen eğer do­ğa­nın dü­ze­ni­ne ters ise, du­va­rı do­ğa­ya kar­şı ko­ru­mak için sü­rek­li ye­ni­den in­şa et­mek zo­run­da­sı­nız. Dü­zen­le­rin yı­kı­la­bi­lir ol­ma­sı­nın ar­ka­sın­da, ter­mo­di­na­mi­ğin ikin­ci ya­sa­sı­nın işa­ret et­ti­ği “dü­zen­le­rin (ve her­şe­yin) çö­zül­me­ye doğ­ru gi­den do­ğa­sı” yat­mak­ta­dır.
Asıl dü­ze­nin in­san­la­rın ken­di zi­hin dün­ya­sın­da ku­rul­du­ğu­nu ifa­de eden Yaz­ğan’a gö­re dü­ze­ni oluş­tu­ran en te­mel güç, in­sa­nın ken­di­si ve en et­kin dü­zen ku­ru­cu me­ka­niz­ma, kül­tü­rel ser­ma­ye­dir: Be­şe­ri dü­zen­ler açı­sın­dan bak­tı­ğı­mız­da, dü­ze­ni kur­ma­nın en ucuz yo­lu bu­dur.
Bir ban­ka­nın için­de­ki pa­ra­yı ko­ru­yan gü­ven­lik gö­rev­li­si ve­ya cam­lar de­ğil, in­san­la­rın ken­di zi­hin­le­rin­de “bu­nun böy­le ol­ma­ma­sı ge­rek­ti­ği­ne” da­ir ka­te­go­ri­ler­dir. İn­san­la­rın zih­nin­de bu­nun ol­ma­dı­ğı­nı dü­şü­nün; in­san­la­rın baş­ka­sı­na ait ola­nı al­ma­ma­sı­nı sağ­la­mak zo­run­da­sı­nız. O hal­de çok güç­lü bir mak­ro ya­pı kur­ma­nız ge­re­ki­yor; po­lis­ler, as­ker­ler, vs... Ama bu de­fa şöy­le bir so­run var: Si­lah ver­di­ği­niz ki­şi­ler de o ku­ral­la­rın ge­çer­li ol­du­ğu­nu ka­bul et­me­li... Et­me­di­ği an­da, çok da­ha bü­yük bir so­run için­de­si­niz de­mek­tir...
Kü­re­sel­leş­me­yi de “bu dü­zen­li­li­ğin için­de­ki iliş­ki­le­rin git­tik­çe kar­ma­şık­laş­ma­sı; gi­de­rek da­ha çok sa­yı­da alt­dü­ze­nin za­man içer­sin­de da­ha uzun iş­lev­sel bağ­lan­tı­lar­la et­ki­le­şi­me geç­me­si” ola­rak ta­nım­la­yan Yaz­ğan, bu ter­mo­di­na­mik sü­re­cin as­lın­da bu ka­dar net/ön­gö­rü­le­bi­lir şe­kil­de iş­le­me­di­ği­ni de vur­gu­la­dı. Yaz­ğan’a gö­re, ör­güt­len­miş kar­ma­şık­lık de­nensis­tem­ler­de iki ek­sen var, kar­ma­şık­lık ve rast­ge­le­lik: “Top­lum­lar hem be­lir­li açı­lar­dan rast­ge­le, hem de kar­ma­şık bir ya­pı arz eder­ler.” Her bir sis­tem ken­di al­tın­da­ki sis­tem­le­rin­den olu­şur. O alt-sis­tem­le­rin de ken­di alt-sis­tem­le­ri var­dır. Yaz­ğan’a gö­re sis­tem­de mey­da­na ge­len kriz­le­ri her­kes ay­nı şe­kil­de ve­ya öl­çek­te kriz ola­rak al­gı­la­mı­yor ve de­ğer­len­dir­mi­yor: Sis­tem eğer bu du­ru­mu al­gı­la­dıy­sa, çök­me ih­ti­ma­li da­ha za­yıf­tır; ak­si hal­de sis­tem çö­ker ve ye­ri­ne ye­ni bir sis­tem ku­ru­lur. Bu ne­den­le kriz, sis­te­min sağ­lık­lı iş­le­di­ği­nin de bir gös­ter­ge­si­dir.
Yaz­ğan’ın su­nu­mu son­ra­sın­da so­ru-ce­vap kıs­mın­da ça­lış­ma­nın ta­rih­sel ör­nek­ler­le na­sıl de­lil­len­di­ri­le­bi­le­ce­ği tar­tı­şıl­dı. Ka­tı­lım­cı­la­rın teo­ri-pra­tik iliş­ki­si­ne da­ir yo­rum­la­rı, eleş­ti­ri­le­ri, kat­kı­la­rı ve so­ru­la­rı ile prog­ram so­na er­di.

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.