English GİRİŞ YAP

Trabzon Reji İdaresi 1883-1914

Filiz Dığıroğlu

28 Şubat 2009
De­ğer­len­dir­me: Tubanur Saraçoğlu
 
Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi­nin dü­zen­le­di­ği Bir Ki­tap Bir Ya­zar se­ri­si­nin 52. top­lan­tı­sın­da Fi­liz Dı­ğı­roğ­lu’nun Trab­zon Re­ji İda­re­si isim­li ki­ta­bı ko­nu­şul­du. Re­ji İda­re­si’nin Trab­zon’da­ki uy­gu­la­ma­la­rı­nı ele alan ça­lış­ma Os­man­lı Ban­ka­sı Ar­şiv ve Araş­tır­ma Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan ya­yım­lan­mış­tır.
1883’te­ki ku­ru­lu­şun­dan 1914’e ka­dar­ki dö­nem içe­ri­sin­de şir­ke­tin uy­gu­la­ma­la­rı­nı in­ce­le­yen ça­lış­ma, ar­şiv kay­nak­la­rı­nı kul­lan­ma­sı ve şir­ke­tin böl­ge­de­ki yan­sı­ma­la­rı­nı ele al­ma­sı ba­kı­mın­dan Re­ji Şir­ke­ti ile il­gi­li di­ğer ça­lış­ma­lar­dan fark­lı­lık arz et­mek­te­dir.
Ça­lış­ma­sın­da şir­ke­tin böl­ge­de­ki yan­sı­ma­la­rı­nın tes­pi­ti açı­sın­dan son de­re­ce önem­li bel­ge­ler içe­ren Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şi­vi’nde­ki Şu­râ-yı Dev­let Fo­nu’ndan ya­rar­la­nan Dı­ğı­roğ­lu, ay­rı­ca dö­ne­min Ba­bıâ­li ba­sı­nı ile ya­ban­cı dil­de ya­yın ya­pan Pe­ra ba­sı­nın­dan, vi­la­yet ga­ze­te­le­rin­den, Der­saa­det ve Sam­sun Ti­ca­ret Oda­sı ga­ze­te­si gi­bi kay­nak­lar­dan da is­ti­fa­de et­miş­tir.
Ön­cel­lik­le Re­ji dö­ne­mi­ne ka­dar­ki uy­gu­la­ma­lar hak­kın­da bil­gi ve­ren Dı­ğı­roğ­lu’na gö­re söz ko­nu­su dö­nem­de­ki uy­gu­la­ma­la­rın ana he­de­fi tü­tün ge­lir­le­ri­nin ha­zi­ne­ye kat­kı­sı­nın art­tı­rıl­ma­sı­dır. 1876 yı­lın­da Rü­sûm-ı Sit­te ida­re­si ge­lir­le­ri ara­sın­da yer alan tü­tün, Du­yun-ı Umu­mi­ye ku­ru­lun­ca bu ida­re­nin ge­lir ka­lem­le­rin­den bi­ri ol­muş­tur. 1883’te ise Re­ji İda­re­si mün­ha­sı­ran tü­tün ge­lir­le­ri için ku­ru­lan bir şir­ket ni­te­li­ği ka­za­nır. II. Ab­dül­ha­mid’in iz­niy­le Avus­tur­ya, Al­man­ya ve Os­man­lı Ban­ka­sı’ndan mü­te­şek­kil üç­lü bir kon­sor­si­yum şek­lin­de dü­zen­le­nen ve 14 Ma­yıs 1883’te­ki ni­zam­nâ­me ve şart­nâ­me­ler­le im­ti­yaz­lar el­de eden çok ulus­lu, ya­ban­cı ser­ma­ye­li bu şir­ket, tü­tün ge­lir­le­ri­ni dev­ral­mış­tır. Os­man­lı tü­tün­le­ri­nin üre­ti­mi, fab­ri­kas­yo­nu, de­po­lan­ma­sı ve pa­zar­lan­ma­sı gi­bi her tür­lü saf­ha­da tek yet­ki­li söz sa­hi­bi olan Re­ji Şir­ke­ti, 1925 yı­lı­na ka­dar Os­man­lı Dev­le­ti’nin tü­tün ge­lir­le­ri­ni ida­re et­miş­tir.
Re­ji İda­re­si tü­tün zi­raa­tı ve ge­lir­le­ri­nin de­ne­ti­mi­ni yü­rü­tür­ken, top­lum­sal dü­zey­de bir­çok mu­ha­ta­bı or­ta­ya çık­mış­tır. Re­ji’nin mu­ha­tap ol­du­ğu bu grup­lar­la iliş­ki­si, ki­ta­bın ikin­ci bö­lü­mü­nü oluş­tur­mak­ta­dır. Ya­pı­lan araş­tır­ma çer­çe­ve­sin­de ev­rak­lar­da, şart­nâ­me ve ni­zam­nâ­me­ler­de yer alan hu­sus­la­ra ria­yet edil­me­me­si ne­de­niy­le Re­ji ile tü­tün üre­ti­ci­si, tü­tün tüc­ca­rı ve mer­ke­zî ida­re­nin tem­sil­ci­si olan mül­kî amir­ler ara­sın­da çe­şit­li so­run­lar çık­tı­ğı tes­pit edil­miş­tir. Bu so­run­lar, tü­tün ekim iz­ni­nin alın­ma­sı; am­bar in­şa­sı; tü­tü­nün fi­yat­lan­dı­rıl­ma­sı; ürü­nün eki­le­ce­ği za­man; üre­ti­ci­ye fa­iz­siz kre­di te­mi­ni; Re­ji me­mur­la­rı­nın şah­si ta­vır­la­rı gi­bi se­bep­ler­den kay­nak­lan­mış­tır. An­cak, bü­tün bu so­run­la­ra rağ­men Re­ji uzun sü­re tü­tün yö­ne­ti­mi­ni elin­de tut­muş­tur.
Re­ji’nin te­kel yet­ki­si­nin bu­lun­ma­dı­ğı ih­ra­cat ala­nın­da fa­ali­yet gös­te­ren tüc­car­lar da, Re­ji’nin mu­ha­tap kit­le­si ara­sın­da­dır. Re­ji şart­nâ­me ge­re­ği, ka­li­te­li ve­ya ka­li­te­siz, tüm tü­tü­nü al­mak zo­run­da­dır. Do­la­yı­sıy­la ka­li­te­li tü­tü­nü da­ha faz­la fi­yat ve­rip sa­tın alan tüc­car, özel­lik­le sa­tın alım­lar­da ken­di­si­ne bü­yük bir ra­kip olur. Ka­li­te­li ürü­nü ucu­za el­de et­mek is­te­yen Re­ji’ye ise, pi­ya­sa­da­ki ka­li­te­siz tü­tün ka­lır. Re­ji, bu­nu en­gel­le­mek için tü­tün tüc­ca­rı­na iş­le­rin­de zor­luk çı­ka­rır.
Ki­ta­bın üçün­cü bö­lü­mü Re­ji’ye en faz­la prob­le­mi çı­ka­ran tü­tün ka­çak­çı­la­rı­na ay­rıl­mış­tır. Ka­çak­çı­lık işi­ni mes­lek edin­miş, tü­tün üre­tim saf­ha­la­rı­nın hiç bi­rin­de bu­lun­ma­yıp üre­til­miş tü­tü­nü pa­zar­la­yan tü­tün ka­çak­çı­la­rı­nın -ce­za­lan­dı­rıl­ma­sın­da dev­let des­te­ği­ne sa­hip ol­sa da- ta­ki­bin­den sa­de­ce Re­ji so­rum­lu­dur. Bun­lar sı­ra­dan ka­çak­çı­lar de­ğil­dir. İç gü­ven­li­ği teh­dit eden dü­zen bo­zu­cu kim­se­ler­dir. Bu ne­den­le eş­kı­ya ta­nı­mı içi­ne alı­na­rak dev­let des­te­ği­nin sağ­lan­ma­sı amaç­lan­mış­tır. Her ne ka­dar bu sı­nı­fın Re­ji uy­gu­la­ma­la­rı­na bir tep­ki ola­rak or­ta­ya çık­tı­ğı söy­len­se de, Dı­ğı­roğ­lu bu fik­re ka­tıl­ma­mak­ta­dır. Ya­za­ra gö­re, ka­çak­çı­lık tü­tü­nün ver­gi­len­di­ril­me­si­ne iliş­kin bir me­se­le­dir. An­cak bu gru­bun ör­güt­lü ha­le ge­le­rek si­lah­lan­ma­sın­da­ki ne­den Re­ji kol­cu­la­rı­nın sert tu­tum­la­rı­dır. Bu ne­den­le, Re­ji’ye kar­şı mey­da­na çık­mış bir grup gi­bi gö­rün­mek­te­dir. Bir baş­ka gö­rüş de dev­le­tin ka­çak­çı ka­fi­le­ler­le baş ede­me­di­ği­dir. Dev­let, bu­nu ken­di so­ru­nu ola­rak gör­me­di­ği ve şir­ke­tin hal­let­me­si ge­rek­ti­ği­ni dü­şün­dü­ğü için fark­lı ka­na­at­ler oluş­muş­tur.
Üre­ti­ci­nin Re­ji’yi de­ğil de gay­ri­res­mi tü­tün tüc­ca­rı­nı (ka­çak­çı­yı) ter­cih et­me­si­nin se­bep­le­ri üze­rin­de de du­ran Dı­ğı­roğ­lu’na gö­re, baş­lı­ca so­run Re­ji’nin sa­tın alım­lar­da dü­şük fi­yat ver­me­si­dir. Ay­rı­ca Re­ji’nin alım­la­rı, za­ma­nın­da ger­çek­leş­tir­me­me­si, ucu­za al­dı­ğı tü­tü­nü bir­kaç mis­li­ne sat­ma­sı gi­bi du­rum­lar da et­ki­li­dir.
Re­ji’nin ka­çak­çı­la­rın ta­ki­bin­de is­tih­ba­rat baş­ta ol­mak üze­re çe­şit­li yol­lar­la ça­lış­tı­ğı­nı, bu­nun için dev­let­ten ba­zı ta­lep­ler­de bu­lun­du­ğu­nu ak­ta­ran ya­za­rın ifa­de­siy­le; Re­ji ken­di­ne bağ­lı kol­cu­la­rın yet­ki­le­ri­nin art­tı­rıl­ma­sı ve ka­çak ta­ki­bin­de as­ke­rin kul­la­nıl­ma­sı gi­bi ta­lep­ler­de bu­lu­nur. Ka­çak­çı­la­rın du­rum­la­rı­na pa­ra­lel ola­rak kol­cu­la­rın du­ru­mun­da da bir te­kâ­mül göz­len­mek­te­dir. Dev­let, bu sü­re­ce yal­nız­ca asa­yi­şi teh­dit eden du­rum­lar­da mü­da­ha­le eder.
So­nuç iti­ba­riy­le, mu­ha­tap­la­rıy­la ara­sın­da­ki bü­tün bu so­run­la­ra rağ­men 30 yıl bo­yun­ca Re­ji İda­re­si kâr el­de ede­rek Trab­zon böl­ge­sin­de ça­lış­ma­la­rı­nı sür­dür­müş­tür. Bi­rin­ci dö­nem bit­ti­ğin­de Re­ji’nin tü­tün ida­re­si­ne de­vam et­mek is­te­me­si de bu du­ru­mu ka­nıt­la­mak­ta­dır.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.