English GİRİŞ YAP

Hatıralarla Yakın Tarih-11: Cemal Paşa, Hatıralar

6 Mart 2009
De­ğer­len­dir­me: M. Talha Çiçek
 
İt­ti­hat ve Te­rak­ki Ce­mi­ye­ti’nin en önem­li si­ma­la­rın­dan Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­ra­la­rı hem mo­dern Tür­ki­ye’yi ku­ran zih­ni­ye­ti hem de İt­ti­hat­çı ide­olo­ji­yi an­la­mak için önem­li bir kay­nak ni­te­li­ğin­de­dir. İt­ti­hat ve Te­rak­ki Ce­mi­ye­ti üze­ri­ne ya­pı­lan ça­lış­ma­lar ne­ti­ce­sin­de va­rı­lan so­nuç­lar­dan ha­re­ket­le, hem ya­zıl­dı­ğı dö­nem iti­ba­riy­le hem de ya­za­rı­nın ko­nu­mu do­la­yı­sıy­la ha­tı­ra­tın İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­ti an­la­mak açı­sın­dan tem­sil gü­cü en yük­sek ha­tı­rat ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz.
Ha­tı­ra­tın Türk si­ya­set ta­ri­hi açı­sın­dan dik­ka­ti çe­ken özel­li­ği İt­ti­hat ve Te­rak­ki dö­ne­min­de ya­pı­lan tar­tış­ma­lı ic­ra­at­la­ra İt­ti­hat­çı bir ba­kış ile ce­vap ver­me­si­dir. İt­ti­hat­çı po­zis­yo­nu sa­vun­ma­ya yö­ne­lik bu ça­ba, ha­tı­rat­ta yer yer apo­lo­jist bir üs­lû­bun ter­cih edil­me­si­ne se­bep ol­muş­tur. Ha­tı­rat­ta hi­kâ­ye edi­len Mah­mud Şev­ket Pa­şa ci­na­ye­ti ile bu olay­da­ki me­su­li­ye­tin­den do­la­yı idam edi­len Da­mat Sa­lih Pa­şa va­ka­la­rı­nın kar­şı­laş­tı­rıl­ma­sı ha­tı­ra­tın bu yö­nü­nü gös­ter­mek­te­dir.
Da­mat Sa­lih Pa­şa’nın ne­den idam edil­di­ği­ni an­la­tır­ken kar­şı­laş­tı­ğı­mız Ce­mal Pa­şa por­tre­si ile Mah­mud Şev­ket Pa­şa ci­na­ye­ti­ne ka­dar­ki sü­reç­te çi­zi­len por­tre bir­bi­rin­den çok fark­lı­dır. Bi­rin­ci­sin­de ajan­la­rı va­sı­ta­sıy­la bü­tün sü­re­ci ta­kip ede­bi­len tüm bil­gi­le­re hâ­kim bir İs­tan­bul Mu­ha­fı­zı var­ken, ikin­ci olay­da ku­la­ğı­na za­man za­man de­di­ko­du­lar ge­len bir ida­re­ci kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır.
Ha­tı­ra­tın sa­tır ara­la­rın­dan çı­kar­dı­ğı­mız bir baş­ka so­nuç da Ce­mal Pa­şa’nın Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üze­rin­de bü­yük bir te­si­ri­nin bu­lun­du­ğu­dur: Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa’nın ön­de ge­len isim­le­ri ta­ra­fın­dan II. Bal­kan Har­bi’ni mü­tea­kip Ba­tı Trak­ya’da ku­ru­lan İs­lâm Cum­hu­ri­ye­ti’nin, mu­ha­rip dev­let­ler­le va­rı­lan an­laş­ma ge­re­ği fes­he­dil­me­si ge­re­ki­yor­du. Fa­kat Eş­ref Kuş­çu­ba­şı, Sü­ley­man As­ke­rî gi­bi Teş­ki­lat’ın ön­de ge­len isim­le­ri­nin de ara­la­rın­da bu­lun­du­ğu kim­se­ler, kur­duk­la­rı bu hü­kü­me­tin mev­cu­di­ye­ti­ne son ver­mek is­te­mi­yor­lar­dı. Bu­nun üze­ri­ne İs­tan­bul Mu­ha­fı­zı Ce­mal Pa­şa, böl­ge­ye gön­de­ril­miş ve Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üye­le­ri­ni ik­na ede­rek mez­kûr hü­kü­me­ti lağ­vet­tir­miş­tir. Bü­tün bu sü­reç Ce­mal Pa­şa’nın Teş­ki­lat-ı Mah­su­sa üze­rin­de­ki nü­fu­zu­nu or­ta­ya koy­mak­ta­dır.
Ya­zı­nın ba­şın­da da ifa­de et­ti­ği­miz gi­bi ha­tı­ra­tın bir di­ğer önem­li özel­li­ği İt­ti­hat­çı dü­şün­ce­nin an­la­şıl­ma­sı ko­nu­sun­da sağ­la­dı­ğı im­kân­dır. Ya­za­rın dü­şün­ce­le­ri ile Ke­ma­list zih­ni­ye­tin ka­rak­te­ris­tik­le­ri ara­sın­da­ki ben­zer­lik­ler özel­lik­le dik­ka­te de­ğer­dir: Ce­mal Pa­şa ka­dın­la­rın top­lum­sal ha­ya­ta ka­tıl­ma­la­rı, top­lu­mun te­pe­den dö­nüş­tü­rül­me­si, eği­ti­min böy­le bir mis­yon­la do­na­tıl­ma­sı gi­bi ko­nu­lar­da Ke­ma­list zih­ni­yet ile ne­re­dey­se ta­ma­men ay­nı fi­kir­le­re sa­hip­tir. Üs­kü­dar Mu­ta­sar­rıf­lı­ğı dö­ne­min­de er­kek­le­rin so­kak­ta en­ta­ri giy­me­si­ni ya­sak­la­ma­sı ve Su­ri­ye Ge­nel Va­li­li­ği es­na­sın­da ka­dın­la­rı pe­çe tak­mak­tan men et­me­si, ha­tı­ra­tı oku­yan­la­rın zih­nin­de Ce­mal Pa­şa’nın ken­di­si­ne top­lu­mu me­de­ni­leş­ti­ri­ci bir mis­yon biç­ti­ği iz­le­ni­mi­ni uyan­dır­mak­ta­dır. Bu da Ke­ma­list pro­je ile İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­tin Ce­mal Pa­şa ör­ne­ğin­de ne ka­dar ben­zeş­ti­ği­ni gös­ter­mek­te­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın en çok tar­tı­şı­lan ida­rî gö­re­vi -hiç şüp­he­siz- Bi­rin­ci Dün­ya Sa­va­şı es­na­sın­da üst­len­di­ği Su­ri­ye Ge­nel Va­li­li­ği­dir. Ce­mal Pa­şa’nın Su­ri­ye’de­ki ic­ra­at­la­rı hem İt­ti­hat­çı zih­ni­ye­ti an­la­mak hem de Türk-Arap iliş­ki­le­ri­nin ta­ri­hî sey­ri­ni ve bu­gü­nü­nü açık­la­mak ba­kı­mın­dan önem­li­dir. Su­ri­ye’de mo­dern dev­le­tin ku­ru­luş sü­re­ci­nin en önem­li ayak­la­rın­dan bi­ri­ni Ce­mal Pa­şa’nın va­li­li­ği tem­sil et­mek­te­dir. Ha­tı­rat­ta Su­ri­ye’ye yö­ne­lik pro­je­le­ri ve Su­ri­ye’de­ki mu­ha­lif mil­li­yet­çi grup­lar­la mü­ca­de­le­si­ni an­la­tır­ken kul­lan­dı­ğı üs­lûp, hem İt­ti­hat­çı pro­je­de­ki Arap­la­rın ko­nu­mu­nu an­la­mak hem de Os­man­lı mer­ke­zî oto­ri­te­si­nin te­sis edil­me­sin­de İt­ti­hat­çı me­to­du be­lir­le­mek ba­kı­mın­dan dik­ka­te de­ğer­dir.
Bu bağ­lam­da, Ce­mal Pa­şa’nın en çok tar­tı­şı­lan ic­raa­tı Su­ri­ye’nin ön­de ge­len ai­le­le­ri­ne men­sup Arap mil­li­yet­çi­le­ri­ni idam et­tir­me­si­dir. Mu­ha­le­fet ha­re­ke­ti­ni bas­tır­mak için gös­ter­di­ği şid­det ve bu dö­nem­de Su­ri­ye’de es­tir­di­ği ‘te­rör’, Ce­mal Pa­şa’nın dev­let oto­ri­te­si­ne iti­raz edil­me­si hu­su­sun­da ne ka­dar mü­sa­ma­ha­sız ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te­dir. Ha­tı­ra­tın­da Arap mil­li­yet­çi­le­rin­den ay­rı­lık­çı­lar di­ye bah­set­me­si ve çok sert bir dil kul­lan­ma­sı bu mü­sa­ma­ha­sız­lı­ğın li­be­ral bir ifa­de­si­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­rat­ta özel­lik­le bah­set­mek­ten ka­çın­dı­ğı; fa­kat onun Arap mil­li­yet­çi­li­ği ile mü­ca­de­le­sin­de üze­rin­de du­rul­ma­sı ge­re­ken bir di­ğer nok­ta da sür­gün­ler­dir. Su­ri­ye’den Ana­do­lu’nun muh­te­lif kent­le­ri­ne yak­la­şık iki bin Arap’ın sü­rül­me­si, Su­ri­ye’de Arap mil­li­yet­çi­li­ği­nin ve Arap­çı­lı­ğın et­ki­si­ni azal­ta­rak Mer­ke­z’in nü­fu­zu­nu kur­ma­ya yö­ne­lik en mü­him gi­ri­şim­ler­den bi­ri­dir. Önem­liArap kent­le­ri­ne Ana­do­lu’dan sü­rü­len Er­me­ni­le­ri yer­leş­tir­me­si de, Arap­la­ra kar­şı Er­me­ni­le­ri bir den­ge un­su­ru ola­rak dü­şü­nüp dü­şün­me­di­ği so­ru­su­nu ak­la ge­tir­mek­te­dir.
Ce­mal Pa­şa’nın böl­ge­de yü­rüt­tü­ğü fa­ali­yet­le­ri ta­mam­la­yan bir di­ğer ic­raa­tı ise, Türk mil­li­yet­çi­li­ği­nin mü­him si­ma­la­rın­dan Ha­li­de Edip reh­ber­li­ğin­de aç­tır­dı­ğı okul­lar­dır. Ha­li­de Edip’in de ha­tı­ra­tın­da be­lirt­ti­ği gi­bi, bu okul­la­rın açıl­ma­sın­da­ki amaç, Türk­çe eği­tim yo­luy­la bu un­sur­la­rı im­pa­ra­tor­lu­ğa en­teg­re et­mek ve -bel­ki de- im­pa­ra­tor­lu­ğu ho­mo­jen bir ya­pı­ya dö­nüş­tür­mek­tir. Mo­dern dev­le­tin tek-tip­leş­ti­ri­ci do­ğa­sı da dik­ka­te alın­dı­ğın­da bu okul­la­rın mo­dern dev­le­tin in­şa­sın­da önem­li bir ye­ri ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir.
Ha­tı­rat­tan an­la­dı­ğı­mız ka­da­rıy­la, Ce­mal Pa­şa’nın Su­ri­ye’de dev­let oto­ri­te­si­nin ku­rul­ma­sı nok­ta­sın­da­ki bir di­ğer fa­ali­ye­ti Ku­düs, Bey­rut ve Şam gi­bi Bi­la­du’ş-Şam’ın önem­li şe­hir­le­ri hak­kın­da Al­man mi­mar­la­rın reh­ber­li­ğin­de ha­zır­lat­tı­ğı dö­nü­şüm pro­je­le­ri­dir. Yi­ne ha­tı­ra­ta atıf­la ifa­de eder­sek: Bu şe­hir­ler için ge­niş yol­lar, park­lar, mey­dan­lar, hü­kü­met bi­na­la­rı vb. ta­sar­lan­mış­tır. Hat­ta bun­la­rın bü­yük bir kıs­mı ha­ya­ta ge­çi­ril­miş­tir. Ce­mal Pa­şa, ge­niş mey­dan­lar­da hü­kü­met bi­na­la­rı ku­ra­rak, oto­ri­te­yi Su­ri­ye’de gö­rü­nür kıl­mak is­te­miş­tir. Bi­la­du’ş-Şam’da ku­ru­lan ilk mo­dern kent­ler­den Bi’rü’s-Se­bi’nin in­şa­sı­nın Ce­mal Pa­şa za­ma­nın­da ta­mam­lan­ma­sı ma­ni­dar­dır.
Son tah­lil­de, Ce­mal Pa­şa’nın ha­tı­ra­la­rı mo­dern bir İt­ti­hat­çı ida­re­ci­nin fo­toğ­ra­fı­dır. Ha­tı­ra­ta yan­sı­yan tab­lo­dan or­ta­ya çı­kan zih­ni­ye­tin pa­ra­met­re­le­ri bü­yük öl­çü­de Mo­dern Tür­ki­ye’nin te­şek­kü­lün­de be­lir­le­yi­ci ol­muş­tur. Kı­sa­ca­sı ha­tı­rat, hem ta­rih­sel hem de gün­cel ola­rak ye­ni­den okun­ma­sı ge­re­ken önem­li bir bel­ge ni­te­li­ğin­de­dir.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.