English GİRİŞ YAP

Kentsel Planlamada Yeni Temsil Biçimleri: İstanbul’un Ticari Mekanları

Gülsen Yılmaz

19 Aralık 2009
De­ğer­len­dir­me: Esra Evsen
 
Ga­zi Üni­ver­si­te­si Şe­hir Böl­ge Plan­la­ma Bö­lü­mün­de ta­mam­la­dı­ğı dok­to­ra te­zi­ni biz­ler­le pay­la­şan Gül­sen Yıl­maz, su­nu­mun­da 21. yüz­yı­la doğ­ru kent­sel plan­la­ma­da ye­ni tem­sil bi­çim­le­ri­nin ne­ler ola­bi­le­ce­ği­ni, İs­tan­bul ti­ca­ret coğ­raf­ya­sı üze­rin­den açık­la­dı. 1980’ler­den bu ya­na tüm dün­ya­da tek­no­lo­ji ve bi­lim ala­nın­da ya­şa­nan kök­lü de­ği­şim­ler dün­ya­nın al­gı­lan­ma ve açık­lan­ma bi­çim­le­rin­de ye­ni ara­yış­lar or­ta­ya çı­kar­mış, po­zi­ti­vist ya­pı­dan eleş­ti­rel ya­pı­ya ge­çiş söz­ko­nu­su ol­muş­tur. Bu kap­sam­da tez, dün­ya­da ya­şa­nan kü­re­sel­leş­me sü­re­ci, hiz­met ve sa­na­yi coğ­raf­ya­sın­da ge­liş­ti­ril­miş çe­şit­li yak­la­şım­lar, kü­re­sel ken­tin ve kent mer­kez­le­rinin kav­ran­ma bi­çim­le­ri, kent­sel plan­la­ma­da­ki de­ği­şim­ler ve çok mer­kez­li ya­pı­ya dö­nü­şüm sü­reç­le­ri üze­rin­den bi­lim ala­nın­da ya­şa­nan de­ği­şim­ler­le bu alan­da na­sıl bir tem­sil bi­çi­mi ger­çek­leş­ti­ri­le­bi­le­ce­ği me­se­le­le­ri­ni ele al­mak­ta­dır. 1950’ler­de nü­fu­su bir mil­yo­na yak­laş­ma­mış­ken bu­gün 13 mil­yon­luk bü­yük bir şe­hir hâ­li­ne ge­len İs­tan­bul’un ti­ca­rî pey­za­jı­nın in­ce­len­me­si ka­zan­dı­ğı önem se­be­biy­le tez­de ça­lış­ma ala­nı se­çil­miş­tir: İs­tan­bul’da fir­ma­la­rın yer se­çi­mi, bü­yük­lü­ğü ve hiz­met ima­lat sa­na­yi­si­nin kom­po­zis­yo­nu dü­şü­nül­dü­ğün­de ti­ca­rî ya­pı­lı çev­re­nin İs­tan­bul met­ro­po­li­ten alan için­de­ki me­kân­sal or­ga­ni­zas­yo­nu na­sıl­dır? Ti­ca­rî ak­ti­vi­te­le­rin me­kân­sal ge­li­şi­mi, ken­tin ge­liş­me­si­ni be­lir­le­yi­ci ro­le sa­hip mi­dir? gi­bi so­ru­lar araş­tır­ma­nın çer­çe­ve­si­ni be­lir­le­miş­tir.
Ça­lış­ma sü­re­cin­de ön­ce­lik­le TÜ­İK 1992-2002 yı­lı ve­ri­le­ri­ne gö­re İs­tan­bul’un sek­tö­rel pro­fi­li il­çe dü­ze­yin­de tes­pit edil­miş, da­ha son­ra 1925-2006 yıl­la­rı ara­sın­da İTO’ya kay­de­di­len 165 bin ci­va­rın­da ve­ri üze­rin­den ve­ri ta­ba­nı oluş­tu­rul­mak su­re­tiy­le ana­liz edil­miş­tir. Tez, bu alan­da ya­pı­lan ça­lış­ma­lar­dan; kul­lan­dı­ğı ye­ni yön­tem­ler, cor­res­pon­den­ce ana­liz­le­ri, ha­ri­ta­la­rı ve Ber­tin çi­zel­ge­le­ri ile ay­rıl­mak­ta­dır. Ça­lış­ma­da 1925-2006 ka­yıt­la­rı­nın yer al­dı­ğı ve­ri ta­ban­la­rı üze­rin­den ger­çek­leş­ti­ri­len İs­tan­bul ti­ca­ret at­la­sı kap­sa­mın­da 100’ün üze­rin­de Ber­tin çi­zel­ge­si ve ha­ri­ta oluş­tu­rul­muş­tur. İl­çe dü­ze­yin­de ti­ca­rî fark­lı­laş­ma­yı gös­ter­me­si açı­sın­dan İs­tan­bul il­çe­le­ri ti­ca­rî ara­zi kul­la­nım pro­fil­le­ri in­ce­len­di­ğin­de İTO’dan alı­nan 87 fa­ali­yet ko­lu­nun na­sıl bir ara­ya gel­di­ği gö­rül­mek­te, bu sa­ye­de top­lam pay içe­ri­sin­de il­çe kü­me­le­ri­nin ko­num­la­rı­nı ve bir­bir­le­riy­le iliş­ki­le­ri­ni çö­züm­le­mek müm­kün ol­mak­ta­dır. Sa­na­yi de­po­la­ma fa­ali­yet­le­ri pro­fi­li in­ce­len­mek su­re­tiy­le kent çe­pe­rin­de­ki sa­na­yi de­po­la­ma fa­ali­yet­le­ri; Mİ­A çe­per pro­fi­li in­ce­len­di­ğin­de mer­ke­zî iş alan­la­rı­nın ve sa­na­yi fa­ali­yet­le­ri­nin na­sıl ay­rış­tı­ğı ve­ya bir ara­da yer al­dı­ğı, mer­kez ya­pı­sı­nın ne ol­du­ğu gö­rü­le­bil­mek­te­dir.
Ku­ru­luş yıl­la­rı­na gö­re ti­ca­rî fa­ali­yet­le­rin na­sıl şe­kil­len­di­ği­nin tes­pi­ti için ya­pı­lan ana­liz ne­ti­ce­sin­de 1930-1960 dö­ne­min­de ku­ru­lan fir­ma­la­rın az, 1980’den son­ra ise ağır­lık­lı ol­du­ğu ve 1990’lar­da kent çe­pe­rin­de ti­ca­ret fa­ali­yet­le­ri­nin art­tı­ğı gö­rül­mek­te­dir. 1930 ön­ce­sin­de ku­ru­lan fir­ma­lar da­ha çok kent çe­pe­rin­de olup bü­yük ser­ma­ye­ye ait fir­ma­la­r­dır ve hâ­li­ha­zır­da ha­ya­ti­yet­le­ri­ni sür­dür­mek­te­dir. 2000-2006 yıl­la­rı ara­sın­da kent çe­pe­rin­de ti­ca­rî ya­tı­rı­mın ya­pıl­dı­ğı yer­ler­de za­man­sal yo­ğun­laş­ma­nın faz­la ol­ma­sı, kent­te mer­ke­zî alan öne­mi­ni kay­bet­me­se de kent çe­pe­rin­de eko­no­mik ak­ti­vi­te­le­rin önem ka­zan­dı­ğı­nın, mer­kez-çe­per ay­rı­mı­nın aza in­di­ği­nin gös­ter­ge­si ola­rak ka­bul edi­le­bi­lir.
Ye­ni kent­sel eko­lo­ji­nin ti­ca­rî pey­zaj­da na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı­nı gö­re­bil­mek için 1925-2006 yıl­la­rı ara­sın­da şir­ket tür­le­ri­nin de­ği­şi­mi, ya­ban­cı ser­ma­ye ya­tı­rım pro­fil­le­ri ve hiz­met pro­fil­le­ri; il­çe, ma­hal­le ve so­kak dü­ze­yin­de kat­man kat­man ele alı­na­rak ha­ri­ta­lar ha­zır­lan­mış­tır. Bu ha­ri­ta­lar in­ce­len­di­ğin­de Mİ­A’nın tek bir pro­fil ya­pı­sı­na sa­hip ol­ma­yıp fark­lı Mİ­A tip­le­ri ol­du­ğu, hiz­met ve sa­na­yi kü­me­le­ri­nin me­kan­sal yer se­çim dav­ra­nış­la­rı­nın bir­bi­rin­den fark­lı ol­du­ğu gö­rül­müş­tür. Me­se­la Av­ru­pa ya­ka­sın­da sa­na­yi, ta­ri­hî mer­kez et­ra­fın­da ve kent için­de E-5, TEM pa­ra­le­lin­de ge­li­şir­ken, Ana­do­lu ya­ka­sın­da kent­ten da­ha uzak­ta yer­leş­miş­tir. Ay­rı­ca Av­ru­pa ya­ka­sın­da iş gü­cü, Ana­do­lu ya­ka­sın­da ser­ma­ye yo­ğun­dur.
Ça­lış­ma­nın ne­ti­ce­sin­de ula­şı­lan so­nuç­lar şöy­le özet­le­ne­bi­lir: İs­tan­bul’da mer­kez-çe­per ay­rı­mı­nı or­ta­dan kal­dı­ran kar­ma­şık bir bü­yü­me ile es­nek ve kü­re­sel ken­te doğ­ru bir ge­çiş göz­len­mek­te­dir. An­cak kü­çük öl­çek­li üre­ti­min kent için­de hâ­lâ de­vam et­me­si İs­tan­bul’a öz­gü kü­re­sel­leş­me­nin de be­lir­ti­si ola­rak gö­rü­le­bi­lir. İs­tan­bul ti­ca­rî pey­za­jı­nın ağır­lık­lı ola­rak kü­çük öl­çek­li, 1990 son­ra­sı ku­ru­lan fir­ma­lar­dan oluş­tu­ğu; ya­ban­cı ya­tı­rım­cı fir­ma­la­rın ye­rel fir­ma­la­ra gö­re da­ha az ol­du­ğu; fir­ma yer se­çim ka­rar­la­rı­nın bir plan­la­ma er­kin­den, mü­da­ha­le­den zi­ya­de ser­best pi­ya­sa şart­la­rı içe­ri­sin­de şe­kil­len­di­ği gö­rül­müş­tür. Ta­ri­hî mer­kez hâ­lâ kü­çük ve ye­ni fir­ma­lar için ku­luç­ka mer­ke­zi ro­lü­ne sa­hip­tir. Ti­ca­rî ak­ti­vi­te­ler hem ya­yıl­ma hem mer­ke­zî­leş­me eği­li­mi gös­te­rir­ken or­man, de­niz gi­bi do­ğal eşik­ler de İs­tan­bul ti­ca­rî pey­za­jı­nın ge­li­şi­min­de önem­li rol oy­na­mak­ta­dır.
Bu ça­lış­ma İs­tan­bul’un ye­rel ya­pı­sı­nın çö­züm­len­me­si­ne yar­dım eder­ken, kent­te­ki top­lum­sal me­kan­sal fark­lı­laş­ma­ya iliş­kin ya­pı­la­rı ka­te­go­ri­leş­ti­re­rek or­ta­ya çı­kar­ma­ya da ola­nak sağ­la­mış­tır. Oluş­tu­ru­lan ye­ni tem­sil dil­le­ri, il­çe/ma­hal­le/so­kak dü­ze­yin­de ya­pı­lan kat­man­laş­tı­rıl­mış ana­liz­ler ile şe­hir ve böl­ge plan­la­ma­sı ya­pı­lır­ken imar pla­nın­da yol gös­te­ri­ci ol­ma­la­rı açı­sın­dan önem­li­dir. Ve­ri­le­rin doğ­ru­dan ha­ri­ta­dan alı­na­bil­me­si, za­man için­de de­ği­şi­min iz­len­me­si, dö­nü­şüm alan­la­rı­nın tes­pi­ti­nin sağ­lan­ma­sı 21. yüz­yıl­da kent araş­tır­ma­la­rı ve di­ğer bi­lim­ler­de­ki ça­lış­ma­lar için önem­li kat­kı­lar sağ­la­ya­cak­tır.
Te­zin uy­gu­la­ma­ya yö­ne­lik eleş­ti­ri ve öne­ri­le­ri de bu­lun­mak­ta­dır: İs­tan­bul için da­ha ön­ce ya­pı­lan plan ça­lış­ma­la­rın­dan fark­lı ola­rak alt öl­çek­ler­de mü­da­ha­le edi­le­bi­le­cek bir ya­pı sağ­la­na­bil­me­si için tem­sil öl­çe­ği ile mü­da­ha­le öl­çe­ği­nin ör­tüş­me­si ge­rek­mek­te­dir. Yıl­maz bu ça­lış­ma­nın de­va­mı ola­rak İTO ka­yıt­la­rı üze­rin­den ge­le­cek­te­ki ken­tin na­sıl ola­ca­ğı, kent­te gün­lük ya­şam­la bağ­lan­tı­lı ola­rak mev­cut du­ru­mun na­sıl de­ğiş­ti­ği üze­ri­ne ça­lış­ma ya­pı­la­bi­le­ce­ği­ni ifa­de et­ti. Ay­rı­ca oluş­tu­ru­lan ve­ri ta­ba­nın­da bu­lu­nan 87 fark­lı sek­tö­rün her bi­ri­nin me­kan­sal dav­ra­nı­şı in­ce­le­ne­rek kent­te ku­rum­la­rın me­kan­sal yer de­ğiş­tir­me stra­te­ji­le­ri­nin ne­ler ola­bi­le­ce­ği­nin de araş­tı­rı­la­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­ti.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.