Sunuş

Türkiye’de İslami İlimler üzerine yapılan çalışmaların hâsılasını ortaya koymayı hedefleyen bir serinin ilk ayağını oluşturan Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi’nin (TALİD) bu sayısı, Tefsir ve Kur’an İlimleri başlığıyla iki cilt halinde yayınlanıyor. Serinin devamını ise, hâlihazırda çalışmaları sürdürülen ve yine Türkiye’de İslami İlimler üst başlığıyla yayınlanacak olan Fıkıh, Kelam, Hadis ve Tasavvuf başlıklı sayılar oluşturacak. Bu seride Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde yapılan İslami İlimler çalışmalarının bir envanterini çıkarmak, bu alanı genel olarak tanımlamak için mevcut çalışmaları değerlendirmek, henüz araştırmacıların yeteri kadar ilgisini çekmemiş kaynak ve temaları gündeme getirmek ve bu alana katkıda bulunmuş belli başlı kurumsal ve kişisel gayretleri ortaya koymak amaçlanmaktadır. TALİD’in ana eksenini oluşan tematik literatür değerlendirmeleri ve tanıtım makaleleri bu seride İslami İlimler Tarihi merkezli olarak özellikle Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerini kapsayacak şekilde hazırlanmıştır.

Tefsir ve Kur’an İlimleri başlığıyla iki cilt hâlinde hazırlanan bu sayının cilt dağılımında mümkün mertebe kronolojik ayrım göz önünde tutuldu. Osmanlı dönemi (özellikle klasik dönem) literatürü ile ilgili yazılara ilk ciltte; Cumhuriyet dönemi literatürü hakkında olanlara ikinci ciltte yer verildi. Hem Osmanlı hem de Cumhuriyet dönemi literatürünü birlikte ele alan bazı yazılar ise hem kronolojik yoğunluğuna, hem de hacmine dikkat edilerek ciltlere dağıtıldı.

Elinizdeki Tefsir ve Kur’an İlimleri I sayısının giriş yazısını – aynı zamanda sayı editörü olan – M. Suat Mertoğlu kaleme aldı. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Kuran ve Tefsir Literatürüne Toplu Bir Bakış: Birincil Eserler ve Onlara Dair İncelemeler” başlıklı yazısında Mertoğlu, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde Kur’an’ın anlaşılması, açıklanması ve yorumlanması hususunda kaynak niteliği taşıyan birincil literatür ve bilhassa son otuz beş yılda bu kaynakların tespit, tahlil ve değerlendirmesi şeklinde oluşan zengin ikincil literatür üzerine eğilerek bu literatürün tasnifini yapmak suretiyle okuyucuya toplu bir resim sunmaktadır. Muhammet Abay Osmanlı dönemi tefsir ilminin tarihi serüvenini ele aldığı “Osmanlı Dönemi Dirayet Tefsirleri” başlıklı yazısında, bir yandan konuyla ilgili çalışmaların seyrini ortaya koyarken, öte yandan dirayet tefsirlerini ele alarak müelliflerinin kısa biyografileri, yazdıkları tefsirlerin kısa tanıtım ve değerlendirmeleri ile hakkında yapılan çalışmalar üzerinde durmuştur. Mustafa Öztürk “II. Meşrutiyet’ten Günümüze Kur’an Mealleri” başlığını taşıyan yazısında II. Meşrutiyet tecrübesinden itibaren bir asırlık zaman aralığında günümüze değin hazırlanan iki yüz kadar mealin çok boyutlu ve dramatik hikâyesini ele alırken, Kur’an’ın Türkçe çevirilerini ifade eden teknik bir terim olmanın ötesinde dinî, fikrî, siyasî anlamlar ve imalar içeren “meal” kavramı üzerinde durmaktadır. Abdülhamit Birışık ve Recep Arpa’nın birlikte kaleme aldıkları “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri” başlıklı yazı aslı Arapça veya Farsça olup Osmanlı döneminde tercüme ve adaptasyon yoluyla Türkçe’ye aktarılan tam tefsir tercümeleri ve bununla birlikte sadece bazı bölümleri tercüme edilenler, özetlenmek veya genişletilmek suretiyle Türkçe’ye aktarılan tefsirleri konu edinmektedir. Şükrü Maden yazısında Zemahşerî’nin el-Keşşâf ve Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl isimli tefsirleri üzerine kapsam ve muhteva açısından kısaca bahsederek, Osmanlı döneminde bu tefsirler üzerine yazılan hâşiye türünde sekiz örneği kapsamı, telif sebepleri, muhtevaları, kaynakları, matbû ve yazma nüshaları üzerinden inceledi ve yazısının sonunda bir Osmanlı dönemi el-Keşşâf ve Envârü’t-tenzîl hâşiyeleri literatürüne yer verdi. Ahmet Faruk Güney’in Türkiye’deki yazma eser kütüphanelerinde bulunan müstakil İhlâs sûresi tefsirlerini tanıtan yazısı, Osmanlı dönemi müstakil yazma İhlâs sûreleri bibliyografyası özelliğini ve yazma eserlerin dikkate alınmadığı modern tefsir tarihi yazımına katkıda bulunma amacını taşımaktadır. Tanıtım yazıları arasında Osmanlı tefsir literatürünün önemli örneklerinden biri olan ve kendisinden önceki tefsirlere ciddi eleştiriler yönelten Molla Gûrânî’nin Ğâyetü’l-emânî isimli tefsirini, kaynakları, yöntemi ve özgünlüğü açısından tanıtan bir yazı Mahmut Ay tarafından kaleme alındı. Diğer bir tanıtım yazısında ise Âdem Yerinde Ebussuûd Efendi’nin yazıldığı günden itibaren ilim ve siyaset çevrelerinin büyük alakasına mazhar olan İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm adlı tefsirini bütün yönleriyle ele alarak tefsir tarihindeki yerini ortaya koymuştur. Ali Namlı yazısında İsmâil Hakkı Bursevî ve yazıldığı zamandan günümüze kadar birçok çalışmaya kaynak olmuş, baskıları, ihtisarları ve tercümeleri yapılmış, akademik çalışmalara konu olmuş Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı tefsirini tanıttı. Orhan İyibilgin’in tanıtım yazısı Tefsîrî Mehmed Efendi lakabıyla meşhur, Muhammed b. Hamza el-Ayıntâbî, es-Sivâsî ed-Debbâğ’a ait Tercüme-i Tibyân tefsiri üzerinedir. Osmanlı dönemi Tefsir geleneğinin kendine mahsus özelliklerinden birisi olan, bir ya da birkaç âyetin tefsir edildiği âyet tefsirleri üzerine bir tanıtım yazısını Burhan Baltacı yazdı. Alican Dağdeviren Rûhu’l-meânî adlı Kur’an-ı Kerim tefsirinin müellifi Mahmûd Şihâbuddin el-Âlûsî’nin hayatı, eserleri ve tefsirini ele alan bir tanıtım yazısı yazdı. İsmail Çalışkan’ın yazısı İlahiyat alanı içinde yer alan Tefsir Bilim Dalı’nda yapılmış olan doktora tezlerinin tarihi seyri, sayısal oranları, araştırma yöntemleri, muhtevaları ve eğilimleri bakımından inceleyerek tasnif ve tahlil etmektedir. Ercan Şen yazısında II. Meşrutiyet Dönemi ve sonrasında yayınlanan bazı dergilerde Kur’an ve Tefsirle ilgili çalışmaları belli başlıklar altında incelerken, Kur’an ve tefsir birikiminin hangi hususlarda yoğunlaştığını ortaya koymaktadır. Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği ve Literatürü’nü konu edinen Ömer Kara, Osmanlı’da bir gelenek haline gelen ve Ramazan aylarında padişah huzurunda gerçekleştirilen münazaralı tefsir derslerine iştirak edenlerin kaydettikleri çoğu yazma halindeki metinleri incelemektedir. Sayının son yazısı ise dosya konusu dışında bir tanıtım yazısı olup, Orhan İyitoğlu tarafından kaleme alınan bir eser tanıtım yazısıdır. Web sitemizde ilan edildiği üzere bundan sonra her sayıda dosya konusu ile birlikte diğer konularla ilgili yazılara da yer verileceğinden literatür değerlendirmeleri, kişi-eser-çeviri merkezli tanıtım-eleştiri yazıları, vefeyat, akademik etkinlik tanıtım yazıları türünden çalışmalarınızı dergimize gönderebilirsiniz.

Türkiye’deki Tefsir ve Kur’an ilimleri çalışmalarını konu edinen bu sayının söyleşisi sahanın öncü isimlerinden biri olan ve 1960 yılında Türkiye’de Tefsir alanında ilk doktora çalışmasına imza atan İsmail Cerrahoğlu ile gerçekleştirildi. Bu söyleşide Tefsir tarihine yönelik araştırmalarıyla Türkiye’deki akademik çevrelerde kendisinden sonraki çalışmaların seyrini belirleyen Cerrahoğlu’nun aynı zamanda Türkiye’de Tefsir çalışmalarının da tarihi olarak değerlendirilebilecek hayat hikâyesini bulacaksınız.

Nihayet derginin son kısmında ise Türkiye araştırmaları üzerine Temmuz 2011 - Aralık 2011 tarihleri arasında yayınlanan dergi ve makaleleri bulabileceğiniz bir ek bulacaksınız.

Bu sayıda çeşitli nedenlerden ötürü yer verilemeyen, bununla beraber Türkiye’de Tefsir ve Kur’an İlimleri literatürü çerçevesinde zikredilmesi gereken bazı alanlar ve türler de bulunmaktadır. Sayının planlama aşamasında gündeme alınmış olmakla birlikte uygun yazıların temin edilemediği bu türden başlıklar arasında Osmanlı öncesi Türkçe Kur’an tercümeleri literatürü, Osmanlı dönemi tecvit ve kıraat literatürü yanında sûre tefsirleri ile tefsir risâleleri, Osmanlıda tefsirin eğitim ve kurumsal boyutuna dair literatür, Cumhuriyet döneminde konulu tefsir literatürü yanında sadeleştirme ürünü meâl ve tefsirlerin sorunları ile oryantalist birikimin Türkiye’ye yansımasına dair literatür gibi bazıları sayılabilir.

Bu sayının çıkmasını sağlayan yazarlara, hakemlere, ajans görevlilerine, yayın ve danışma kuruluna teşekkürlerimizi sunuyoruz. Tefsir sayılarının hazırlanmasında başından sonuna gösterdiği gayretten ötürü sayı editörü Doç. Dr. M. Suat Mertoğlu’na bilhassa teşekkür ediyoruz.

Türkiye’de İslami İlimler serisinin Tefsir ve Kur’an İlimleri II sayısında görüşmek üzere...

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi