English GİRİŞ YAP

Beylerbeyi Sarayı Kullanımı ve Teşkilatı

Tuncay Cengiz Göncü

7 Ocak 2008
De­ğer­len­dir­me: Zülfikar Kürüm

 
1861-1865 ta­rih­le­ri ara­sın­da Sul­tan Ab­dü­la­ziz ta­ra­fın­dan yap­tı­rı­lan, 18 Ocak 1925 ta­rih­li Ba­kan­lar Ku­ru­lu Ka­rar­na­me­si ile Mil­lî Sa­ray­lar Mü­dür­lü­ğü yö­ne­ti­mi­ne bı­ra­kı­lan Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nı Ocak ayı Tez/Ma­ka­le su­num­la­rın­da Tun­cay Cen­giz Gön­cü’nün, Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı teş­ki­la­tı üze­ri­ne yap­tı­ğı yük­sek li­sans te­zi çer­çe­ve­sin­de ele al­dık. Mil­lî Sa­ray­lar Dai­re Baş­kan­lı­ğı’nın ar­şiv so­rum­lu­su ola­rak gö­rev ya­pan Gön­cü’yü, Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nı araş­tır­ma­ya iten sa­ik, sa­ray­da reh­ber iken bu gör­kem­li ya­pı­la­ra duy­du­ğu ala­ka­dır.
Gön­cü te­zin­de sa­de­ce Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nı de­ğil, XIX. yüz­yıl Os­man­lı sa­ray teş­ki­la­tı­nı da in­ce­le­mek­te­dir. Tez sü­re­sin­ce kar­şı­laş­tı­ğı kay­nak sı­kın­tı­sı­nı 2003 yı­lın­da Ha­zi­ne-i Has­sa ar­şi­vi­nin açıl­ma­sı üze­ri­ne aşan Gön­cü’nün te­mel he­de­fi, var olan ar­şi­vin ti­tiz bir şe­kil­de oku­nup doğ­ru de­ğer­len­di­ril­me­si ve ni­ha­ye­tin­de önem­li bir kay­nak ni­te­li­ği ka­zan­ma­sı­dır. Gön­cü, el­de et­ti­ği ve­ri­le­ri esas ala­rak te­zi­nin ilk bö­lü­mün­de Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı ile il­gi­li te­mel bil­gi ek­sik­lik­le­ri­ni gi­der­me­ye ça­lış­mak­ta; ikin­ci bö­lü­mün­de ise Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı öze­lin­de XIX. yüz­yıl sa­ray tef­ri­şa­tı ve me­kân kul­la­nı­mı­nı ele al­mak­ta­dır.
Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’na da­ir gü­nü­mü­ze dek ri­va­yet edi­le­ge­len bil­gi­le­rin kay­nak­sız, ku­lak­tan dol­ma ve -ha­liy­le- yan­lış ol­du­ğu­na işa­ret eden Gön­cü, Ha­zi­ne-i Has­sa eb­ni­ye def­ter­le­ri ile in­şa­at, tek­nik kad­ro ve za­na­at gi­bi o gü­nün ko­nu­la­rı­nı içe­ren on bin ka­dar ev­ra­kı tek tek in­ce­le­yip bu yan­lış­lık­la­rı tes­pit et­miş­tir. Ör­ne­ğin Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nın, il­gi­li kro­nik­ler­de be­lir­til­di­ği üze­re, bi­ti­ril­me ta­ri­hi 21 Ni­san 1865’tir. An­cak baş­la­ma ta­ri­hi 1861 de­ğil, 1863’tür. Cen­giz Gön­cü bu id­di­ası­na te­mel teş­kil ede­cek ev­ra­ka te­zin­de yer ver­mek­te­dir.
Gön­cü’nün ulaş­tı­ğı bir di­ğer so­nuç, sa­ray mas­raf­la­rı­nın tef­ri­şat ha­riç 38 mil­yon ku­ruş, tef­ri­şat­la be­ra­ber yak­la­şık 45 mil­yon ku­ruş ol­du­ğu­dur. Gön­cü’ye gö­re bu mas­raf­lar sa­nıl­dı­ğı­nın ak­si­ne çok faz­la de­ğil­dir. Sa­ray, dö­ne­min Av­ru­pa sa­ray­la­rı­na na­za­ran ga­yet mü­te­va­zı bir büt­çe ile in­şa edil­mek­le bir­lik­te şu da göz ar­dı edil­me­me­li­dir ki o dö­nem­de pa­di­şah ha­nım­la­rı­nın yıl­lık mü­cev­he­rat gi­de­ri, 8 mil­yo­nu fa­iz ol­mak üze­re 83 mil­yon ku­ruş­tur. Bu gi­der sa­ray ya­pı­mı­na nis­pet­le çok bü­yük bir meb­lağ­dır. Gü­nü­müz­de id­di­a edil­di­ği­nin ak­si­ne sa­ray­la­rın ya­pı­mın­da lük­se ve deb­de­be­ye ka­çıl­ma­mış­tır (Gön­cü bu tes­pit­le­ri Ah­med Cev­det Pa­şa’nın Te­za­kir’in­den ik­ti­bas et­mek­te­dir).
Di­ğer ta­raf­tan Os­man­lı’nın ih­ti­şa­mı­nı ser­gi­le­yen Top­ka­pı Sa­ra­yı’nın pro­to­kol kay­gı­la­rın­dan mü­te­vel­lit bir mi­ma­ri­si yok­tu. Ge­rek­ti­ğin­de bir el­çi al­tı ay bek­le­ti­le­bi­lir, pa­di­şa­ha her is­te­nil­di­ğin­de ula­şı­la­maz­dı. 1815 Vi­ya­na Kon­fe­ran­sı’ndan son­ra Os­man­lı Dev­le­ti’nin de ka­bul et­ti­ği Ulus­la­ra­ra­sı Pro­to­kol Dü­ze­ni’ne mü­sa­it bir sa­ray ih­ti­ya­cı or­ta­ya çı­kın­ca Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nın in­şa edil­me­si­ne ka­rar ve­ril­di. As­lın­da Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı, tıp­kı Dol­ma­bah­çe Sa­ra­yı gi­bi, pa­di­şa­hın mü­da­hil ol­mak­tan zi­ya­de tem­sil edil­di­ği, Tan­zi­mat dö­ne­mi bü­rok­ra­si­si­ni yan­sı­tan bir pro­to­kol sa­ra­yı iken Top­ka­pı Sa­ra­yı dev­le­tin tüm bi­rim­le­riy­le iş­lev­sel ola­rak ken­di­ni gös­ter­di­ği bir yük­se­liş dö­ne­mi sa­ra­yı­dır.
Sa­ray II. Ab­dül­ha­mid dö­ne­min­de, bir ara ka­mu ya­ra­rı­na da kul­la­nıl­mış­tır. Sa­ra­yın pa­şa ve ya­ve­ran da­ire­si­ne, ih­ti­ya­ca bi­na­en II. Ab­dül­ha­mid’in ta­li­ma­tıy­la yan­gın­ze­de­ler, dep­rem­ze­de­ler ve sa­vaş­ze­de­ler yer­leş­ti­ril­miş­tir.
Te­zin ikin­ci bö­lü­mün­de ön­ce­lik­le sa­ray­la il­gi­li Ma­beyn-i Hü­ma­yun, bi­na emi­ni, mu­te­met, eb­ni­ye mü­dü­rü gi­bi ba­zı te­rim­ler ta­rif edil­mek­te­dir. Bu bö­lüm­de, da­ha son­ra, sa­ra­yın me­kân kul­la­nım­la­rı­nı ve tef­ri­şa­tı­nı ele alan Gön­cü bu­ra­da mal­ze­me def­ter­le­ri, tef­riş ic­mal def­ter­le­ri ve in­şa­at ona­rım ic­mal def­ter­le­rin­den fay­da­la­nı­yor. Ay­rı­ca mal­ze­me def­ter­le­rin­de ge­çen ka­lem­le­rin bi­rim fi­yat­la­rı­nı tek tek ya­za­rak ik­ti­sat ta­rih­çi­le­ri­nin is­ti­fa­de­si­ne su­nu­yor.
İn­ce­le­me­le­ri so­nu­cun­da ha­rem da­ire­si pla­nı­nın Top­ka­pı Sa­ra­yı’nda­ki­ne ben­zer ol­du­ğu­nu tes­pit eden Gön­cü, bu­ra­da da pa­di­şa­hın oda­sı­nın he­men ya­nın­da va­li­de oda­sı­nın bu­lun­du­ğu­nu, pa­di­şah ha­nım­la­rı­nın oda­la­rı­nın ise va­li­de oda­sın­dan son­ra sı­ra­lan­dı­ğı­nı kay­de­de­rek ilk de­fa ken­di­le­ri­nin keş­fet­ti­ği bir du­ru­mun da al­tı­nı çiz­mek­te­dir. Bu­na gö­re, Bey­ler­be­yi Sa­ra­yı’nın ha­re­mi, sa­ray ana bi­na­sı için­de de­ğil­dir. 1900’lü yıl­la­rın ba­şı­na ka­dar ha­rem ay­rı bir ya­pı­dır. XX. yüz­yı­lın baş­la­rın­da muh­te­me­len çü­rü­ye­rek yı­kı­lan ha­rem, mas­raf­lı ola­bi­le­ce­ği en­di­şe­siy­le tek­rar in­şa edil­me­miş­tir. Gön­cü id­di­ası­nı Se­dat Hak­kı El­dem kay­nak­lı fo­toğ­raf­lar­la des­tek­le­mek­te­dir.
Gön­cü bu tez ça­lış­ma­sıy­la mi­mar­lık ta­ri­hi ve XIX. yüz­yıl sa­ray ta­ri­hi açı­sın­dan önem­li so­nuç­la­ra ulaş­mış gö­rü­nü­yor. Bir sa­ray reh­be­ri iken bü­yük bir me­rak ve iş­ti­yak­la araş­tır­ma­ya ko­yu­lan Gön­cü, di­ğer ar­şiv araş­tır­ma­cı­la­rı­na ör­nek ola­bi­le­cek bir ti­tiz­lik­le ça­lış­ma­la­rı­na İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si Ta­rih Bö­lü­mü’nde dok­to­ra ya­pa­rak de­vam et­mek­te­dir.



 

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.