English GİRİŞ YAP

Girit’e Veda! Osmanlı Giriti’nin Son Yılları

Pınar Şenışık

3 Mart 2008                  
De­ğer­len­dir­me: Fatma Sel Turhan
 
Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi’nin ay­lık fa­ali­ye­ti Tez/Ma­ka­le su­num­la­rı­nın 60. top­lan­tı­sın­da, Pı­nar Şe­nı­şık’tan Bo­ğa­zi­çi Üni­ver­si­te­si Ta­rih Bö­lü­mü’nde 2007 yı­lın­da ta­mam­la­dı­ğı “The Trans­for­ma­ti­on of Ot­to­man Cre­te: Cre­tans, Re­volts and Dip­lo­ma­tic Po­li­tics in the La­te Ot­to­man Em­pi­re, 1895-1898” ad­lı dok­to­ra te­zi­ni din­le­dik.
Os­man­lı Gi­riti’nin oto­nom Gi­rit’e dö­nü­şüm sü­re­ci­ni ele alan Şe­nı­şık’a gö­re hem dış­sal hem de iç­sel bo­yut­la­rı olan bu sü­re­cin dış­sal bo­yu­tu Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin Gi­rit’te ya­şa­nan­la­ra mü­da­ha­le­le­ri ve Os­man­lı Dev­le­ti’nin Av­ru­pa dev­let­le­ri nez­din­de gi­riş­ti­ği dip­lo­ma­tik mü­ca­de­le iken, iç­sel bo­yu­tu bu dö­nü­şüm­de mey­da­na ge­len olay­lar ve ye­rel ak­tör­le­rin bu dö­nü­şü­me kat­kı­la­rı­dır. Te­zin en önem­li vur­gu­su 1896-1897 is­yan­la­rı­nın, Os­man­lı Giriti’nin oto­nom Gi­rit’e dö­nü­şü­mün­de bir ki­lit rol oy­na­dı­ğı­dır. Bu is­yan­lar Os­man­lı Giriti’n­de­ki iç­sel ya­pı­yı de­ğiş­tir­mek­le kal­ma­mış, Os­man­lı son­ra­sı dö­ne­mi de şe­kil­len­dir­miş­tir. Bu is­yan­lar ay­rı­ca Gi­rit Hı­ris­ti­yan­la­rı­nı bir­bi­riy­le da­ha çok bü­tün­leş­tir­miş ve Gi­rit­li Müs­lü­man­lar ile Hı­ris­ti­yan­lar ara­sın­da­ki fark­lı­lık­la­rı öne çı­ka­rıp iki top­lum ara­sın­da­ki sı­nır­la­rı ye­ni­den be­lir­le­miş­tir. Baş­lan­gıç­ta elit­ler ta­ra­fın­dan ta­hay­yül edi­len fark­lı­lık­lar, ge­niş kit­le­le­rin ha­re­ke­ti ile ger­çek­li­ğe dö­nüş­müş­tür.
Tez­de­ki te­mel so­ru, ide­olo­ji, is­yan ve dip­lo­ma­si­nin Gi­rit­li­le­rin ha­ya­tı­nı ne öl­çü­de et­ki­le­di­ği­dir. Şe­nı­şık’a gö­re XIX. yüz­yıl­da Gi­rit Hı­ris­ti­yan­la­rı­nın si­ya­sal­laş­ma ve mil­li­yet­çi­leş­me­le­ri, Yu­nan mil­li­yet­çi­li­ği­ne re­fe­rans­ta bu­lu­nul­ma­dan açık­la­na­maz. Bu bağ­lam­da Yu­nan ulu­sal kim­li­ği­nin na­sıl imal edil­di­ği ve Gi­rit’e ne şe­kil­de nü­fuz et­ti­ği üze­rin­de du­ran Şe­nı­şık, sü­reç­te Yu­nan dev­le­ti­nin ya­yıl­ma­cı po­li­ti­ka­la­rı ile ide­olo­jik ve kül­tü­rel nü­fu­zu­nun çok önem­li bir rol oy­na­dı­ğı­na işa­ret et­mek­te­dir. Girit’in Yu­na­nis­tan’la bir­leş­me­si, ya­ni “eno­sis”in Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­rın mut­lak ve ye­gâ­ne ar­zu­su ol­du­ğu şek­lin­de­ki stan­dart gö­rü­şü eleş­ti­ren Şe­nı­şık, Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­rın asıl amaç­la­rı­nın ada­da var olan sos­yoeko­no­mik ve si­ya­sî ya­pı­yı de­ğiş­tir­mek ve Os­man­lı as­ker­le­ri­nin ada­dan çe­kil­me­si­ni sağ­la­ya­rak ik­ti­da­rı ele ge­çir­mek ol­du­ğu­nu be­lirt­mek­te­dir. Gi­rit ör­ne­ği­nin, Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun baş­ka vi­la­yet­le­rin­de ve di­ğer çok et­nik­li im­pa­ra­tor­luk­lar­da mey­da­na ge­len de­ği­şim ve ih­ti­laf­lar­la kar­şı­laş­tı­rı­la­bi­le­ce­ği üze­rin­de du­ran Şe­nı­şık, Gi­rit­li Müs­lü­man­lar ile Hı­ris­ti­yan­lar ara­sın­da­ki iş­bir­li­ği ve­ya ça­tış­ma­nın ben­zer­siz ol­ma­dı­ğı gö­rü­şün­de­dir. Gi­rit de­ne­yi­mi, da­ha ge­niş bir bü­tü­nün par­ça­sı­dır.
Bu ça­lış­ma bü­yük öl­çü­de Os­man­lı res­mî gö­rev­li­le­ri ta­ra­fın­dan üre­til­miş ar­şiv ma­ter­ya­li­ne da­yan­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da ağır­lık­lı ola­rak, Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şiv­le­ri’nde bu­lu­nan Yıl­dız Tas­ni­fi ve Gi­rit İra­de­le­ri Tas­ni­fi kul­la­nıl­mış­tır. Özel­lik­le Yıl­dız Pe­ra­ken­de Tas­ni­fi’nde ve Os­man­lı Ban­ka­sı Ar­şi­vi’nde mev­cut Gi­rit ile il­gi­li bel­ge­ler, Os­man­lı Gi­riti’ni ele alan bir tez ça­lış­ma­sın­da ilk de­fa kul­la­nıl­mış­tır. Bu bel­ge­le­rin ya­nı sı­ra Ame­ri­kan ve İn­gi­liz el­çi­lik ra­por­la­rı ile Os­man­lı­ca, Yu­nan­ca ve ya­ban­cı ba­sın­dan ba­zı ga­ze­te­ler de te­zin ana mal­ze­me­le­rin­den­dir.
Te­zin­de, fe­tih­ten son­ra ada­da­ki Müs­lü­man nü­fu­sun sür­gün po­li­ti­ka­la­rın­dan zi­ya­de yer­li hal­kın Müs­lü­man­laş­tı­rıl­ma­sıy­la oluş­tu­ğu­nun al­tı­nı çi­zen Şe­nı­şık, 1821 yı­lın­dan son­ra ada­da­ki Müs­lü­man nü­fus­ta azal­ma gö­rül­dü­ğü­nü ve özel­lik­le 1897’de­ki is­yan­dan son­ra bu du­ru­mun hız­lı bir dü­şü­şe dö­nüş­tü­ğü­nü be­lirt­mek­te­dir. Ma­yıs 1896’da ada­nın ba­tı böl­ge­sin­de iç hu­zur­suz­luk­lar art­mış, Müs­lü­man ve Hı­ris­ti­yan halk bir­bir­le­ri­ni öl­dür­me­ye baş­la­mış­tır. Hı­ris­ti­yan is­yan­cı­lar ta­ra­fın­dan Müs­lü­man­la­rın mal­la­rı yağ­ma­la­na­rak ev­le­ri ve zey­tin ağaç­la­rı ate­şe ve­ril­miş­tir. Öte yan­dan Gi­rit’te­ki is­ya­nı des­tek­le­mek üze­re Yu­na­nis­tan’dan ada­ya gö­nül­lü­ler ve as­ke­rî mü­him­mat gön­de­ril­miş­tir. Şu­bat 1897’de Yu­nan as­ker­le­ri ada­yı iş­gal eder. Bu is­ya­nın en şid­det­li aşa­ma­la­rın­dan bi­ri ada­nın do­ğu böl­ge­sin­de bu­lu­nan Es­ti­ye’de ger­çek­le­şir. 18 Mart 1897’de Gi­rit, Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin do­nan­ma­la­rı ta­ra­fın­dan ab­lu­ka al­tı­na alı­nır; ay­rı­ca Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin ami­ral­le­ri ada­da oto­no­mi ida­re­si­nin ku­rul­du­ğu­nu hal­ka ilan eder. Ada­nın iç ke­sim­le­rin­de ya­şa­yan ve is­yan­cı­la­rın sal­dı­rı­la­rı­na ma­ruz ka­lan Müs­lü­man halk Kan­di­ye, Han­ya ve Res­mo gi­bi bü­yük şe­hir­le­re göç eder. Gi­rit’te is­yan de­vam eder­ken Yu­nan çe­te­le­ri Te­sel­ya’da­ki Os­man­lı-Yu­nan sı­nı­rın­da pro­vo­kas­yon­la­ra baş­lar. Ab­dül­ha­mid’in tüm sa­vaş kar­şı­tı tu­tu­mu ve gi­ri­şim­le­ri­ne rağ­men 12 Ni­san 1897’de Os­man­lı-Yu­nan sı­nı­rın­da sa­vaş pat­lak ve­rir ve otuz gün sü­ren bu sa­vaş­ta Yu­nan or­du­la­rı Os­man­lı or­du­la­rı ta­ra­fın­dan ağır bir ye­nil­gi­ye uğ­ra­tıl­ma­sı­na rağ­men Os­man­lı Dev­le­ti ile Av­ru­pa dev­let­le­ri ara­sın­da İs­tan­bul’da ya­pı­lan ba­rış gö­rüş­me­le­rin­den ka­zanç­lı çı­kan ta­raf Yu­na­nis­tan olur. Sa­va­şın Gi­rit açı­sın­dan öne­mi, bu ta­rih­ten son­ra Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin Os­man­lı’nın ada­dan çe­kil­me­si­ne yö­ne­lik bas­kı­la­rı­nı aşa­ma­lı bir şe­kil­de art­tır­ma­la­rı­dır.
Bu bağ­lam­da Gi­rit’te Os­man­lı ida­re­sin­den oto­no­mi ida­re­si­ne ge­çi­şin ba­sit bir ge­çiş ola­rak ad­lan­dı­rı­la­ma­ya­ca­ğı­nı be­lir­ten Şe­nı­şık’a gö­re bu, hem si­ya­sî ve de­mog­ra­fik hem de sos­yoeko­no­mik bir dö­nü­şüm­dür. Bu de­ği­şim­le bir­lik­te ada­da­ki Müs­lü­man­lar el­le­rin­de­ki mal­la­rı Hı­ris­ti­yan­la­ra sa­ta­rak hız­la göç et­me­ye baş­la­mış­tır. Göç­le bir­lik­te Gi­rit da­ha ho­mo­jen bir ya­pı ar­zet­me­ye baş­la­mış ve Gi­rit Müs­lü­man­la­rı azın­lık du­ru­mu­na düş­müş­tür.
So­nuç­ta, Os­man­lı kay­nak­la­rı üze­rin­de yap­tı­ğı de­tay­lı in­ce­le­me­de Şe­nı­şık, dö­ne­min Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın Gi­rit’te­ki ge­liş­me­le­re ka­yıt­sız kal­ma­dı­ğı­nın ve ge­re­ken ça­ba­yı gös­ter­dik­le­ri­nin al­tı­nı çiz­mek­te­dir. Gi­rit’te hu­zur ve asa­yi­şin ye­ni­den sağ­la­na­bil­me­si için Gi­rit­li Hı­ris­ti­yan­la­ra bir­çok ay­rı­ca­lık ve­ril­miş ve re­form­lar ya­pıl­mış­tır. Do­la­yı­sıy­la, Şe­nı­şık’a gö­re, Os­man­lı Dev­le­ti’nin ada­da­ki re­form­la­rı en­gel­le­di­ği hu­su­sun­da Av­ru­pa dev­let­le­ri­nin ıs­ra­rı doğ­ru­lu­ğu yan­sıt­ma­mak­ta­dır. Ar­şiv bel­ge­le­rin­den, Os­man­lı dev­let adam­la­rı­nın ama­cı­nın sa­de­ce sa­va­şı bas­tır­mak ol­ma­dı­ğı, ada­da hu­zur ve ba­rı­şı ye­ni­den te­sis et­mek için bü­yük ça­ba har­can­dı­ğı an­la­şıl­mak­ta­dır.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.