Türk Dış Politikasında Yumuşak Dengeleme: 2003 Irak Krizi Örneği

Murat Yeşiltaş

24 Kasım 2009
De­ğer­len­dir­me: K. Zafer Şen
 
Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Si­ya­set Bi­li­mi ve Ulus­la­ra­ra­sı İliş­ki­ler Bö­lü­mü dok­to­rant­la­rın­dan Mu­rat Ye­şil­taş, Per­cep­ti­on: Jo­ur­nal of In­ter­na­tio­nal Af­fa­irs der­gi­sin­de ya­yın­la­na­cak olan “Soft Ba­lan­cing in Tur­kish Fo­re­ign Po­licy: The Ca­se of the 2003 Iraq War” (Tür­ki­ye’nin Dış Po­li­ti­ka­sın­da Yu­mu­şak Den­ge­le­me: 2003 Irak Sa­vaş’ı Ör­ne­ği) ad­lı ma­ka­le­si­ne iliş­kin su­nu­mun­da 2003 Irak Sa­vaşı ön­ce­sin­de Tür­ki­ye’nin te­mel dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nın bir ana­li­zi­ni yap­tı.
Ko­nuş­ma­sı­nın ilk kıs­mın­da Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı’na yö­ne­lik dış po­li­ti­ka­sı­na da­ir kav­ram­sal ça­lış­ma­la­rın az­lı­ğın­dan bah­se­den Ye­şil­taş, ken­di ana­li­zi­nin ne­o-kla­sik rea­list ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler te­ori­si­ne da­yan­dı­ğı­nı be­lir­te­rek, bu dö­ne­me yö­ne­lik dış po­li­ti­ka­nın söz­ko­nu­su kav­ram­sal çer­çe­ve ile da­ha iyi an­la­şa­bi­le­ce­ği­ni sa­vun­du. Ye­şil­taş’a gö­re, Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki te­mel dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yo­nun ABD ile bir­lik­te ha­re­ket et­ti­ği ya da ha­re­ket et­mek ni­ye­tin­de ol­du­ğu­nu ifa­de eden dış po­li­ti­ka ça­lış­ma­la­rın­da ya­nıl­tı­cı bir ba­kış açı­sı bu­lun­mak­ta­dır. Ye­şil­taş, yap­tı­ğı ana­liz­de ak­si­ne bir du­ru­mun söz­ko­nu­su ol­du­ğu­nu ile­ri sü­re­rek, Tür­ki­ye’nin söz­ko­nu­su sa­vaş ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka­sı­nın stan­dart rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­lar­la an­la­şı­la­ma­ya­ca­ğı­nı sa­vun­du ve Tür­ki­ye’nin dış po­li­ti­ka­sı­nı üç düz­lem­de ele alın­ma­sı ge­re­ken “yu­mu­şak den­ge­le­me” (soft ba­lan­cing) ola­rak ta­nım­la­dı.
2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­si­ne iliş­kin ya­pı­lan ça­lış­ma­lar -kav­ram­sal ola­rak bu ko­nu­da faz­la de­ğer­len­dir­me ol­ma­sa da- Tür­ki­ye’nin ABD ile “bir­lik­te ha­re­ket et­me” mo­ti­vas­yo­nu­nu “za­yıf bir gü­cün kuv­vet­li bir gü­cün pe­şi­ne ta­kıl­ma­sı (band­wa­go­ning)” şek­lin­de kul­la­nmak­ta­dır. Su­nu­mun­da Ye­şil­taş, or­ta­ya çı­kan söz­ko­nu­su ge­nel eği­li­min ak­si­ne Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nın açık bir şe­kil­de “pe­şi­ne ta­kıl­ma” ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­me­ye­ce­ği­ni ile­ri sür­dü.
Ye­şil­taş, stan­dart rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­la­rın dev­let­le­rin dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yon­la­rı­nı ya­pı­ya mah­kûm et­ti­ği­ni ve bu yol­la dev­let mo­ti­vas­yon­la­rı­nı açık­la­ma­nın ol­duk­ça ek­sik ve za­yıf ka­la­ca­ğı­nı ile­ri sür­dü. Ay­nı şe­kil­de söz­ko­nu­su kav­ram­lar ile it­ti­fak iliş­ki­le­ri­ni açık­la­ma­nın zor­lu­ğu­na de­ği­nen Ye­şil­taş’a gö­re 1 Mart sü­re­ci iki ana­liz düz­le­min­de, ya­ni hem mak­ro hem de mik­ro dü­zey­de ele alı­nır­sa an­la­şı­la­bi­lir. Bu du­rum­da, rea­list kav­ram­sal­laş­tır­ma­nın bi­ze sun­du­ğu ana­liz dü­zey­le­ri­nin dı­şın­da hem böl­ge­sel düz­le­mi hem de kim­lik ve ka­rak­ter ba­kı­mın­dan dış po­li­ti­ka­nın ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı­nı dik­ka­te alan çok bo­yut­lu bir ana­liz yön­te­mi be­lir­le­mek ge­re­kir:
Bu­na gö­re ilk düz­lem dö­nü­şüm ve de­ği­şim bağ­la­mın­da sis­te­mik un­sur­la­ra odak­la­nan mak­ro ana­liz düz­le­mi­dir. Tür­ki­ye’nin be­nim­se­miş ola­gel­di­ği ulus­la­ra­ra­sı or­yan­tas­yon ge­le­ne­ği (ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun­luk ve ulus­la­ra­ra­sı ku­rum­lar­la uyum) ve kül­tü­rel bağ­lam­da ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı mak­ro ana­liz dü­ze­yin­de ele alı­na­bi­lir. İkin­ci düz­lem ise, dış po­li­ti­ka amaç­la­rı, dış po­li­ti­ka araç­la­rı, böl­ge­sel gü­ven­lik komp­lek­si ve ulu­sal çı­kar-gü­ven­lik al­gı­la­ma­sın­dan olu­şan mik­ro ana­liz düz­le­mi­dir. Bu çer­çe­ve­de Tür­ki­ye açı­sın­dan ba­kıl­dı­ğın­da, sis­te­mik dö­nü­şüm mak­ro po­li­ti­ka­la­rın be­lir­len­me­sin­de, kri­zin sey­ri kı­sa va­de­li ön­ce­lik ve teh­dit­le­rin be­lir­len­me­sin­de; ta­rih­sel sü­rek­li­lik un­sur­la­rı te­mel dış po­li­ti­ka amaç­la­rı­nın be­lir­len­me­sin­de; iç si­ya­sal me­ka­niz­ma­lar ise kriz dö­ne­min­de or­ta­ya çı­kan ön­ce­lik ve teh­dit­le­rin şe­kil­len­me­sin­de be­lir­le­yi­ci ol­mak­ta­dır.
Ye­şil­taş’a gö­re mak­ro-sis­te­mik açık­la­ma, dev­let­le­rin ken­di dı­şın­da et­ki­li olan ve da­ha çok sis­te­mik kı­sıt­la­ma­la­rın or­ta­ya çı­kar­dı­ğı mo­ti­vas­yon­lar­la il­gi­li­dir. Söz­ko­nu­su ana­liz düz­le­min­de bir dev­le­tin dış po­li­ti­ka dav­ra­nı­şın­da ilk ba­kıl­ma­sı ge­re­ken eği­lim­ler­den bi­ri, 11 Ey­lül son­ra­sın­da­ki ulus­la­ra­ra­sı sis­te­min te­mel pa­ra­met­re­le­ri­nin ve -var­sa- dö­nü­şüm­le­rin han­gi düz­lem­de na­sıl al­gı­lan­dı­ğı­dır. Mak­ro düz­le­min ikin­ci önem­li aya­ğı­nı ise Tür­ki­ye’nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun ve ulus­la­ra­ra­sı hu­kuk­tan kay­nak­la­nan ve bu­na pa­ra­lel ola­rak için­de yer al­dı­ğı ku­rum­sal/ör­güt­sel bağ­lan­tı­la­rın Tür­ki­ye’ye yük­le­di­ği so­rum­luluk­lar­dır. Ye­şil­taş’a gö­re bu, bir böl­ge­sel kriz ve bu kri­ze mü­da­ha­le du­ru­mun­da, Tür­ki­ye’nin ilk il­gi­len­di­ği alan­lar­dan bi­ri­nin söz­ko­nu­su mü­da­ha­le­nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun­lu­ğu ve en önem­li­si de meş­ru bir mü­da­ha­le olup ol­ma­dı­ğı­nı sor­gu­la­ma­sı an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Üçüncüsü ise, sis­te­mik dü­zey­den böl­ge­sel dü­ze­ye odaklanarak, böl­ge­sel fak­tör­le­rin de dış po­li­ti­ka mo­ti­vas­yo­nun­da et­ki­li olup ol­ma­dı­ğı­na bak­mak­ta­dır. Söz­ko­nu­su böl­ge­sel düz­lem sa­de­ce bir ül­ke­nin ait ol­du­ğu top­lum­sal dü­zen­le­rin öne­mi­ni vur­gu­la­mak­la kal­maz, bun­la­ra ila­ve­ten, ül­ke­nin par­ça­sı bu­lun­du­ğu alt sis­te­min, di­ğer bir ifa­dey­le böl­ge­sel gü­ven­lik komp­lek­si­nin et­ki­le­ri­ni de he­sa­ba kat­mak zo­run­da­dır. Ye­şil­taş’a gö­re Tür­ki­ye, böl­ge­sel bir güç ol­ma­nın ge­tir­di­ği özel­lik­ler­den ötü­rü böl­ge­sin­de or­ta­ya çı­kan bir kriz­de, doğ­ru­dan bir kü­re­sel ak­tö­rün çı­kar­la­rıy­la bir­lik­te ha­re­ket et­mek­ten zi­ya­de, iz­le­ye­ce­ği dış po­li­ti­ka­nın muh­te­mel so­nuç­la­rı­nı ile­ri­ye dö­nük ola­rak dik­ka­te al­mak zo­run­da­dır. Bu un­sur da­ha çok kim­li­ğe ait di­na­mik­ler ta­ra­fın­dan be­lir­le­nir­ken, mev­cut bir kri­zi yal­nız­ca bir gü­ven­lik ya da is­tik­rar me­se­le­si ola­rak ele al­ma­mak­tır.
Ye­şil­taş için ikin­cil dev­let­le­rin bi­rin­cil dev­le­tin pe­şi­ne ta­kıl­ma mo­ti­vas­yo­nu ile ha­re­ket et­me­si­nin dı­şın­da bu stra­te­ji­den ay­rı ola­rak bir den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı iz­le­yip iz­le­ye­me­ye­ce­ği önem­li bir tar­tış­ma ko­nu­su­dur. Ye­şil­taş ko­nuş­ma­sın­da, ne­o-kla­sik rea­list ku­ram­cı­la­rın bir kav­ram­sal­laş­tır­ma­sı olan yu­mu­şak den­ge­le­me­nin, yu­ka­rı­da özet ola­rak ve­ri­len mak­ro sis­te­mik dü­zey­de it­ti­fak olu­şum­la­rı so­ru­nu ile doğ­ru­dan il­gi­len­me­den, Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­sin­de­ki dış po­li­ti­ka an­la­yı­şıy­la ör­tüş­tü­ğü­nü ile­ri sür­müş­tür. Yu­mu­şak den­ge­le­me, So­ğuk Sa­vaş son­ra­sı tek ku­tup­lu sis­tem için­de ABD’ye kar­şı di­ğer dev­let­le­rin mo­ti­vas­yon­la­rı­nı kla­sik an­lam­da den­ge­le­me ola­rak de­ğil, “ABD’yi zor­la­ma­ya ve kı­sıt­la­ma­ya yö­ne­lik bir ta­kım po­li­ti­ka­la­rın-stra­te­ji­le­rin ge­liş­ti­ril­me­si” ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ye­şil­taş’a gö­re tek ku­tup­lu sis­te­min var­lı­ğı­nı ve­ri­li ka­bul edip, bu sis­tem için­de söz­ko­nu­su kut­bun li­der­li­ği­ni elin­de bu­lun­du­ran sü­per gü­ce kar­şı “sert den­ge­le­me”nin (hard ba­lan­cing) ya­pıl(a)ma­dı­ğı ve bun­dan do­la­yı da ikin­cil de­re­ce­de güç­lü dev­let­le­rin yu­mu­şak den­ge­le­me­yi ter­cih et­ti­ği­ni sa­vu­nan ye­ni-kla­sik rea­list­ler, söz­ko­nu­su mo­ti­vas­yo­nun se­be­bi­nin ABD’nin sis­tem için­de­ki güç da­ğı­lı­mın­da ilk sı­ra­da ol­ma­sı do­la­yı­sıy­la ikin­ci de­re­ce­den güç­le­rin sü­per güç kar­şı­sın­da as­ke­rî it­ti­fak ya­pı­la­rı­na gön­der­me ya­pan kla­sik an­lam­da den­ge­le­me ara­yı­şın­da ol­ma­dık­la­rı­nı öne sür­mek­te­dir­.
Ko­nuş­ma­sı­nın teo­rik çer­çe­ve­si­ni ge­niş bir şe­kil­de özet­le­yen Ye­şil­taş, ar­dın­dan Tür­ki­ye’nin yu­mu­şak den­ge­leme po­li­ti­ka­sı­nı üç düz­lem­de ele al­dı:
[i] Dip­lo­ma­tik yu­mu­şak den­ge­le­me: Tür­ki­ye’nin 2003 Irak Sa­va­şı ön­ce­si Or­ta­do­ğu’da­ki ha­re­ket­li dış po­li­ti­ka­sı­nın ama­cı ABD’nin Irak’a yö­ne­lik tek ta­raf­lı mü­da­ha­le­si­ni en­gel­le­mek­ti. Böl­ge­sel ma­li­yet­le­rin or­ta­ya çı­kar­dı­ğı bu yak­la­şı­mın so­mut so­nu­cu­nun 2003 Ocak ayın­da İs­tan­bul’da ya­pı­lan Irak’a Kom­şu Ül­ke­ler Dı­şiş­le­ri Ba­kan­la­rı Top­lan­tı­sı ol­du­ğu­ söy­le­ne­bi­lir. Söz­ko­nu­su top­lan­tıy­la Irak’a ve muh­te­mel Ame­ri­kan iş­ga­li­ne kar­şı böl­ge­de or­tak bir po­zis­yo­nu şe­kil­len­di­ren Tür­ki­ye, böy­le­ce, ABD’nin üze­rin­de kur­du­ğu dip­lo­ma­tik bas­kı­yı da den­ge­le­miş­tir. Bu po­li­ti­ka kı­sa va­de­de sa­va­şı ge­cik­tir­miş ve ABD’yi böl­ge­sel düz­lem­de yu­mu­şak bir şe­kil­de den­ge­le­miş­tir.
[ii] Ku­rum­sal yu­mu­şak den­ge­le­me: Tür­ki­ye, ulus­la­ra­ra­sı sis­tem için­de ABD’ye kar­şı olu­şan po­zis­yonu kul­la­na­rak Bir­leş­miş Mil­let­ler, NA­TO ve AB baş­ta ol­mak üze­re çe­şit­li hü­kü­met­ler ara­sı ku­ru­luş­lar­da Irak kri­zi­nin ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka uy­gun bir düz­lem­de çö­zül­me­si ge­rek­ti­ği­ yö­nün­de bir po­li­ti­ka ta­kip et­miş­tir. Bu düz­le­min en gü­zel ör­ne­ği ise Tür­ki­ye’nin Irak teh­di­di­ne kar­şı­lık NA­TO’dan bir sa­vun­ma kal­ka­nı ta­le­bin­de bu­lun­ma­ma­sı, böy­le­ce Irak’ı bir tehdit ola­rak gör­me­di­ği­ni ABD’ye ilet­miş ol­ma­sıy­dı.
[ii­i] Top­rak kul­la­nım red­di ola­rak yu­mu­şak den­ge­le­me: Yu­mu­şak den­ge­le­me po­li­ti­ka­sı­nın en gü­zel ör­ne­ği -iç po­li­tik fak­tör­le­rin ol­duk­ça et­ki­li ol­du­ğu- 1 Mart tez­ke­re­si­nin mec­lis ta­ra­fın­dan ka­bul edil­me­me­siy­di. 1 Mart tez­ke­re­si ön­ce­sin­de ya­şa­nan bir di­zi olay (AKP gru­bu­nun top­lu ka­rar al­ma­ma­sı, MGK’nın mec­li­si işa­ret et­me­si, si­ya­sal ve top­lum­sal mu­ha­le­fet, TSK’nın net bir açık­la­ma yap­ma­ma­sı) tez­ke­re­nin bir ka­za ol­ma­dı­ğı­nın en açık gös­ter­ge­si­dir.

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.