English GİRİŞ YAP

16-17. Yüzyıl Osmanlı Zihniyet Kalıpları ve Mimari Düşüncesi

Halil İbrahim Düzenli

9 Kasım 2009
De­ğer­len­dir­me: Feyza Köse

 
Ha­lil İb­ra­him Dü­zen­li’nin Ka­ra­de­niz Tek­nik Üni­ver­si­te­si Mi­mar­lık Ta­ri­hi Kür­sü­sü’nde ha­zır­la­dı­ğı “Mi­mar Meh­met Ağa ve Dün­ya­sı Ri­sa­le-i Mi­ma­ri­ye Üze­rin­den 16. ve 17. Yüz­yıl Os­man­lı Zih­ni­yet Ka­lıp­la­rı­nı ve Mi­mar­lı­ğı­nı An­lam­lan­dır­ma De­ne­me­si” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi­nin ana fik­ri ta­rih, ta­rih ya­zı­mı, İs­lâm fel­se­fe­si ve zih­ni­yet dün­ya­sı gi­bi me­se­le­ler bağ­la­mın­da Os­man­lı dün­ya­sın­da bir mi­ma­rın zi­hin dün­ya­sı­nı an­la­ma ça­ba­sı­dır.
Mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zım ge­le­ne­ğin­de­ki yak­la­şım bi­çim­le­ri­ne eleş­ti­rel bir ba­kış içe­ren ça­lış­ma, 20. yüz­yıl mi­mar­lık dün­ya­sın­da, özel­lik­le aka­de­mi­ler­de son dö­ne­me ka­dar yer ve­ril­me­yen, Os­man­lı mi­ma­rı ve mi­mar­lı­ğı­nı ka­tı ol­gu­sal ve­ri­ler öte­sin­de ye­ni­den an­la­ma ça­ba­sı­nı ön­ce­li­yor. Te­zin he­de­fi, 16. ve 17. yüz­yıl ha­ya­tı ile ilin­ti­li dü­şün­me bi­çim­le­ri­ni, ken­di ko­şul­la­rı bağ­la­mın­da ye­ni­den de­ğer­len­dir­mek ve ye­ni bir tar­tış­ma ze­mi­ni oluş­tur­mak­tır. Bu nok­ta­da te­zi­nin, bir zih­ni­yet dün­ya­sı or­ta­ya koy­ma prob­le­mi çer­çe­ve­sin­de mi­mar­lar na­za­rın­da ye­te­rin­ce an­la­şı­lıp eleş­ti­ri bul­ma­dı­ğı­na de­ği­nen Dü­zen­li’ye gö­re, bu du­rum, mo­dern ta­rih araş­tır­ma­cı­la­rı­nın gü­ven­me­dik­le­ri an­la­tı kö­ken­li ve ede­bî ni­te­lik­li ka­nıt­la­rı göz ar­dı et­me­le­rin­den ve salt ar­şiv bel­ge­le­ri­ne da­ya­lı araş­tır­ma yap­ma­la­rın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. Zi­ra, ras­yo­na­list tu­tum­lar Os­man­lı mi­ma­rı­nın çok zen­gin im­ge­ler ve an­lam­lar dün­ya­sı­nı an­la­ma­da ye­ter­siz kal­mak­ta­dır.
Dü­zen­li, ça­lış­ma­sı­nın dü­şün­sel ar­kap­la­nı­nı üç ma­ka­le üze­rin­den oluş­tu­ru­yor. Bi­rin­ci­si, Gün­kut Akın’ın Edir­ne Se­li­mi­ye Ca­mi Hün­kar Mah­fi­li üze­ri­ne yaz­dı­ğı ma­ka­le. Akın’ın ma­ka­le­nin gi­ri­şin­de Os­man­lı mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da­ki po­zi­ti­vist yak­la­şı­ma ge­tir­di­ği eleş­ti­ri ma­ni­fes­to­su ni­te­li­ğin­de­ki ifa­de­le­ri, Dü­zen­li’nin ça­lış­ma­sın­da­ki te­tik­le­yi­ci un­sur­dur. İkin­ci­si, Uğur Tan­ye­li’nin mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mı­nı ko­nu edi­nen ma­ka­le­si. Tan­ye­li’nin, Si­nan’ı ve Os­man­lı Mi­mar­lı­ğı­nı “ya­ra­tı­cı, de­ney­ci, ye­ni­lik­çi” gi­bi çağ­daş kav­ram­lar­la açık­la­yan ta­rih ya­zı­mı ge­le­ne­ği ile Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nın an­la­şı­la­ma­ya­ca­ğı­na, ko­nu­nun an­la­şıl­ma­sı için Os­man­lı zih­ni­yet dün­ya­sı­nın içe­ri­si­ne gi­ril­me­si ge­rek­ti­ği­ne atıf ya­pan ma­ka­le­si Dü­zen­li’nin de gü­zer­gâ­hı­nı be­lir­li­yor. Üçün­cü re­fe­rans nok­ta­sı ise Ah­met Da­vu­toğ­lu’nun ge­nel ta­rih ku­ram­la­rı bağ­la­mın­da Os­man­lı ta­rih ya­zı­mın­da­ki Av­ru­pa mer­kez­li ta­rih ya­zı­mı eleş­ti­ri­si ve bu­nun mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da kar­şı­lık bul­du­ğu yak­la­şım bi­çim­le­ri­dir.
Av­ru­pa mer­kez­li mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mı yak­la­şı­mı­nın tem­sil­ci­le­rin­den Sir Ba­nis­ter Fletc­her’ın bü­tün bir mi­mar­lık ta­ri­hi­nin tem­sil edil­di­ği ağaç şe­ma­sı ör­ne­ği, İs­lâm mi­ma­ri­si­nin ko­num­lan­dı­rıl­dı­ğı ye­rin bü­tün bir sa­nat ve mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da İs­lâm mi­mar­lı­ğı­nı ve için­de Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nın da sı­kış­tı­rıl­dı­ğı ge­nel­le­me­ci tu­tum prob­le­mi­ni gös­ter­mek­te­dir. Post-ko­lon­yal bağ­lam­da ge­ti­ri­len eleş­ti­ri­ler me­se­le­ye açık­lık ge­tir­mek­te­dir. Öte yan­dan Tür­ki­ye’de­ki mi­mar­lık aka­de­mi­le­ri­nin ge­nel yak­la­şı­mı da ge­le­nek­sel mi­mar­lı­ğı an­la­ma­da ye­ter­siz kal­mak­ta­dır. Türk mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mın­da önem­li bir oto­ri­te­ye sa­hip olan Do­ğan Ku­ban’ın Mi­mar Si­nan hak­kın­da yaz­dı­ğı “sı­ra­dan te­olo­jik yo­rum­lar dı­şın­da mad­dî dün­ya­nın ne bi­lim­sel ne de fel­se­fî bo­yut­la­rıy­la faz­la il­gi­len­me­miş­tir” tü­rün­den yo­rum­la­rı ve ben­ze­ri yak­la­şım bi­çim­le­ri te­zin te­mel eleş­ti­ri nok­ta­sı­dır.
Te­zin te­mel ama­cı, “Dö­ne­min ‘me­kân’ al­gı­sı ne­dir?” so­ru­su üze­rin­den o dö­ne­min ya­şam fel­se­fe­si­ni, te­olo­jik yo­rum­la­rı­nı, mad­dî dün­ya­nın bi­lim­sel ve fel­se­fî yo­rum­la­rı­nı, sa­nat­sal ve es­te­tik me­sa­jı­nı ve sa­nat­çı­nın mi­ma­rî eği­li­mi­ni, prag­ma­tik, sı­ra­dan te­olo­jik yo­rum­lar, il­gi­le­nil­me­yen, ya­ra­tı­cı, ta­sa­rım gi­bi sı­fat ve hü­küm içe­ren ifa­de­le­ri kul­lan­mak­sı­zın tes­pit et­mek­tir. Dü­zen­li, 17. yüz­yıl Os­man­lı’sın­da ya­şa­mış Mi­mar Meh­med Ağa’nın ha­yat hi­ka­ye­si­nin ka­le­me alın­dı­ğı Ri­sâ­le-i Mi­ma­riy­ye met­ni üze­rin­den te­mel so­ru­la­rı­na ce­vap ara­mak­ta­dır. Ca­fer Efen­di ta­ra­fın­dan 1023/1614 ta­ri­hin­de ya­zı­lan Ri­sâ­le-i Mi­ma­riy­ye Os­man­lı’da ya­şa­mış bir mi­ma­rın zi­hin ve dü­şün­ce dün­ya­sı­na gir­mek­te iş­lev­sel bir me­tin ol­ma­sı açı­sın­dan önem­li bir bel­ge­dir. Me­tin, dö­ne­min­de ya­zıl­mış me­tin­ler, ki­şi­ler, kul­la­nı­lan kav­ram­lar ve in­şa edi­len ya­pı­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­ler ağı üze­rin­den kar­şı­laş­tır­ma­lar yap­mak yön­te­miy­le in­ce­len­miş­tir. Ni­hai ker­te­de tez, 1550-1650 ta­rih ara­lı­ğın­da Mi­mar Meh­med Ağa’nın ha­ya­tı ve dü­şün­ce dün­ya­sı üze­rin­den -Dü­zen­li’nin ifa­de­siy­le- “‘tek mer­ke­ze’ gö­re şe­kil­len­me­yen bir Os­man­lı mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mı­nın im­kân­la­rı­nı sor­gu­la­mak­ta­dır”.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.