English GİRİŞ YAP

18. Yüzyıl Osmanlı Saray Haremi: Azat (Çırağ) Edilen Cariyeler

Betül İpşirli Argıt

15 Mart 2010                 
De­ğer­len­dir­me: Tubanur Saraçoğlu
 
Be­tül İp­şir­li Ar­gıt, Bo­ğa­zi­çi Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­dı­ğı “Ma­nu­mit­ted Fe­ma­le Sla­ves of the Ot­to­man Im­pe­ri­al Ha­rem (Sa­ra­yîs) in the Eigh­te­enth Cen­tury Is­tan­bul” baş­lık­lı dok­to­ra te­zin­de azat edi­le­rek Sa­ray­dan çı­rağ edi­len ca­ri­ye­le­rin ha­yat­la­rı­nı in­ce­le­mek­te­dir. Ge­rek kay­nak­la­rı, ge­rek­se ele al­dı­ğı ko­nu iti­ba­riy­le bu sa­ha­da önem­li bir boş­lu­ğu dol­du­ran tez, Sa­ra­ya men­su­bi­ye­tin pat­ro­naj iliş­ki­le­ri ile ne­ti­ce­len­di­ği­ni, Ha­rem’de baş­la­yan pat­ro­naj ağı­nın Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra da de­vam et­ti­ği­ni, do­la­yı­sıy­la dö­ne­min po­li­tik şart­la­rı için­de, pa­di­şah ha­ne­si­nin sa­dık müt­te­fik­le­ri olan Sa­ray­dan çı­rağ edil­miş bu ka­dın­la­rın, Sa­ray po­li­ti­ka­sı­nın iş­le­yi­şi­nin önem­li bir par­ça­sı ol­duk­la­rı­nı or­ta­ya koy­ma­ya ça­lı­şı­yor.
Bu bağ­la­ma­da, Os­man­lı Sa­ra­yın­dan azat edi­len ca­ri­ye­le­rin Sa­ray­lı ol­ma­la­rı­nın ken­di­le­ri ve Pa­di­şah ha­ne­si için ne an­lam ifa­de et­ti­ği­ni sor­gu­la­yan Ar­gıt, baş­ta Top­ka­pı Sa­ra­yı Ar­şi­vi ol­mak üze­re, Baş­ba­kan­lık Dev­let Ar­şi­vi, Şer‘iy­ye si­cil­le­ri, me­vâ­cib ka­yıt­la­rı ve bu ka­dın­la­ra ait te­re­ke­ler­den yo­la çı­ka­rak, dö­ne­min si­ya­sî ve eko­no­mik pa­no­ra­ma­sı çer­çe­ve­sin­de söz­ko­nu­su so­ru­nun izi­ni sür­mek­te.
Ha­rem’de pa­di­şah ai­le­si, ida­rî per­so­nel ve hiz­met­li­ler­den olu­şan üç fark­lı ka­dın sı­nı­fın­dan, bu ça­lış­ma kap­sa­mın­da ele alı­nan­lar ikin­ci ve üçün­cü grup ile vak­tiy­le pa­di­şah ha­re­mi­ne gi­ren an­cak da­ha son­ra baş­ka­la­rıy­la ev­le­nen ka­dın­lar­dır. Bu ka­dın­lar Sa­ray kül­tü­rü­nün hal­ka açı­lan ka­pı­sı ol­ma­la­rı­nın ya­nı­sı­ra Sa­ray ile olan pat­ro­naj iliş­ki­le­ri do­la­yı­sıy­la Sa­ray po­li­ti­ka­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­le­ri­ni de sür­dür­müş­ler­dir. Ar­gıt’a gö­re ko­nu­ya ışık tu­ta­cak bir baş­ka du­rum, pa­di­şah ha­ne­si­nin 16. yüz­yı­lın ilk ya­rı­sın­da sa­hip ol­du­ğu gü­cün, 17. yüz­yıl­da ar­tık pa­şa ha­ne­le­ri ve üst dü­zey yet­ki­li­le­rin ken­di oluş­tur­duk­la­rı ha­ne­le­re kay­ma­sı­dır.
Taht­tan in­di­ril­me­le­rin sık­ça ya­şan­dı­ğı bu de­vir­ler­de pa­di­şah gü­cü­nün meş­ru­iye­ti­nin tek­rar sağ­lan­ma­sı ge­rek­mek­te­dir. Tez çer­çe­ve­sin­de pa­di­şah kız­la­rı­nın Bo­ğaz kı­yı­la­rın­da ve Ha­liç’te mi­ma­ri ya­pı­lar in­şa et­tir­me­le­ri pa­di­şa­hın gü­cü­nü hal­ka tek­rar gös­ter­me gi­ri­şi­mi ola­rak okun­mak­ta­dır. Ay­rı­ca Sa­ray eli­ti ile hal­kı bu­luş­tu­ran me­kân­lar ola­rak me­si­re yer­le­ri de önem ka­zan­mış­tır. Bu­ra­lar­da Sa­ray ya­şan­tı­sı kıs­men ken­di­ni gös­ter­mek­te, halk özen­di­ği bu ya­şan­tı­yı tak­li­de yö­nel­mek­te­dir. Kı­lık kı­ya­fet ile il­gi­li dü­zen­le­me­ler­de Sa­ray­lı ka­dın­lar gi­bi gi­yi­nil­me­si­nin ya­sak­lan­ma­sı bir yan­dan Sa­ray kül­tü­rü­nün hal­ka ta­şın­dı­ğı­nı gös­te­ren, bir yan­dan da iki grup ara­sın­da­ki sta­tü far­kı­nı vur­gu­la­yan en önem­li ve­ri­ler­dir.
Ça­lış­ma­da Sa­ray­dan azat edi­len ca­ri­ye­ler ile Sa­ray ara­sın­da­ki ir­ti­bat­lar pat­ro­naj iliş­ki­le­ri çer­çe­ve­sin­de ele alın­mak­ta­dır. Ara­la­rın­da kan ba­ğı bu­lun­ma­yan ve “fark­lı sta­tü­le­re sa­hip iki gru­bun iliş­ki­si” şek­lin­de de­ğer­len­di­ri­le­bi­le­cek pat­ro­naj­da üst grup alt gru­bu hi­ma­ye edip bir ta­kım ih­san ve ni­met­ler su­nar­ken, hi­ma­ye edi­len grup sa­da­kat ve bağ­lı­lık gös­te­re­rek bu ih­sa­na kar­şı­lık ver­mek­te­dir. Sta­tü fark­la­rı­nın et­ki­li ol­du­ğu pat­ro­naj iliş­ki­le­ri­nin, kar­şı­lık­lı olu­şu da önem­li­dir. Fark­lı yer­ler­de bu­lun­sa­lar da­hi ara­la­rın­da­ki iliş­ki­ler de­vam et­mek­te­dir.
Pe­ki, ca­ri­ye­le­rin Sa­ra­ya alı­nı­şı ve Sa­ray­dan çı­kış­la­rı na­sıl ol­muş­tur? Sa­ra­ya gi­ren ka­dın­lar ai­le­le­riy­le ir­ti­bat­la­rı kop­tu­ğu için Sa­ra­yı ken­di ai­le­le­ri ola­rak be­nim­se­mek­te­dir. 7-9 yıl ka­dar hiz­met et­tik­ten son­ra da çe­şit­li şe­kil­ler­de pa­di­şah ha­ne­sin­den ay­rı­lır­lar. Bu­nun­la bir­lik­te gö­rev­le­ri ge­re­ği ba­zı­la­rı­nın ömür­le­ri­nin so­nu­na ka­dar Sa­ray­da kal­dı­ğı da bi­lin­mek­te­dir. Ken­di ar­zu­suy­la Sa­ray­dan ay­rı­lan­lar ol­du­ğu gi­bi pa­di­şa­hın de­ğiş­me­si du­ru­mun­da Ha­re­min ta­ma­mı­nın de­ğiş­ti­ril­me­si su­re­tiy­le ay­rı­lan­lar da var­dır. Bu ki­şi­le­rin Sa­ray­da kal­dık­la­rı sü­re ile il­gi­li ke­sin so­nuç­lar el­de edi­le­me­mek­te­dir.
Sa­ray­da­ki ka­dın­lar ara­sın­da­ki he­te­ro­jen ve hi­ye­rar­şik iliş­ki, bu ka­dın­la­rın Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra­ki ha­yat­la­rı in­ce­le­nir­ken de göz önün­de bu­lun­du­rul­ma­lı­dır. Sa­ray­dan ay­rı­lan ka­dın­la­rın da­ha son­ra­ki ha­yat­la­rın­da Sa­ray­la or­ga­nik bağ­la­rı de­vam et­mek­te­dir. Zi­ra bu ki­şi­le­rin iş­le­ri Sa­ray per­so­ne­li ta­ra­fın­dan ta­kip edil­mek­te, he­men he­men bü­tün da­va­la­rı Sa­ray­da gö­rül­mek­te­dir.
Sa­ray­lı ka­dın­la­rın ev­li­lik­le­ri­ni, ne­re­de otur­duk­la­rı­nı, Sa­ray­la ir­ti­bat­la­rı­nı, mad­dî du­rum­la­rı­nı, ha­yır iş­le­ri­ni bu iliş­ki­ler çer­çe­ve­sin­de ele alan Ar­gıt şun­la­rı söy­le­mek­te­dir:
Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra çık­ma­ba­şı de­ni­len ki­şi­ler ta­ra­fın­dan Sa­ray­da­ki sta­tü­le­ri­ne gö­re muh­te­lif ki­şi­ler­le ev­len­di­ri­len ca­ri­ye­le­rin ev­li­lik­le­ri pa­di­şah ha­ne­si için önem­li­dir. Gü­cü git­tik­çe ar­tan bir si­ya­sî eli­tin oluş­tu­ğu bu dö­nem­de as­ke­rî sı­nı­fın fark­lı ke­sim­le­ri­ne men­sup ki­şi­ler­le ev­le­nen Sa­ray­lı ka­dın­la­rın bir şe­kil­de den­ge kur­duk­la­rı göz­len­mek­te­dir. Bu yol­la üst dü­zey yet­ki­li­le­rin pa­di­şah ha­ne­si­ne sa­dık kal­ma­sı sağ­lan­mış­tır. Ço­ğun­luk­la İs­tan­bul’da otu­ran bu ka­dın­la­rın %82’si Su­ri­çi’nde ika­met et­miş­tir. Bu da Sa­ray çev­re­sin­de sa­dık ha­ne­le­rin oluş­ma­sı ve mer­ke­zin gü­cü­nü gös­ter­me­si açı­sın­dan mü­him­dir. Ay­rı­ca bu ha­ne­le­rin bu­lun­duk­la­rı ma­hal­le hal­kı ile ir­ti­ba­tı, Sa­ra­yın gü­cü­nün hal­ka intikâl et­me­si ba­kı­mın­dan da önem ar­zet­mek­te­dir. Ai­le sa­hi­bi ol­ma­yan ca­ri­ye­ler ise mad­di im­kân­la­rı­nı çeş­me, mes­cid, sıb­yan mek­te­bi gi­bi ha­yır iş­le­rin­de sarf et­miş­tir. Sa­ray’ın mad­di des­te­ği­ni hal­ka dö­nük ola­rak kul­la­nan bu ca­ri­ye­ler yi­ne ha­ne­ye hiz­met et­mek­te­dir.
Ni­hai ker­te­de Ar­gıt’a gö­re, Sa­ray­lı ol­mak hem ca­ri­ye­le­rin Sa­ray­dan çık­tık­tan son­ra­ki ha­ya­tın­da hem de bu dö­nem­de­ki fa­ali­yet­le­ri ile pa­di­şah ha­ne­si­nin nü­fu­zu­nun güç­len­me­sin­de ve bu gü­cün hal­ka yan­sı­tıl­ma­sın­da et­ki­li bir un­sur­dur. Sa­ray­lı ka­dın ömür bo­yu Sa­ray­lı­dır ve han­gi sta­tü­de olur­sa ol­sun ha­mi­si pa­di­şa­ha sa­da­kat­le ömür bo­yu hiz­met­te bu­lu­nur.

HAVADİS

TÜM HABERLER

EDİTÖRDEN

2024 Güz Programı

Vakıf faaliyetlerinin en gelenekseli olan seminerler, her yıl güz ve bahar dönemlerinde gerçekleşiyor.

DETAYLI BİLGİ


BİZİ TAKİP EDİN

Vakfımızın düzenlediği programlardan (seminer, sempozyum, panel, vs.) haberdar olmak için e-posta adresinizi bırakabilirsiniz.